Hekserij in Europa: feiten en achtergronden. Deel 1

INLEIDING

Hekserij in Europa: wat moeten we ons daarbij voorstellen? Wie waren de mensen die van hekserij beschuldigd werden en wat hadden ze nu eigenlijk gedaan? Wie waren de aanklagers en waaruit bestonden dan die veronderstelde ‘magische praktijken’?
Er bestaan diverse onderzoeken die laten zien wat de oorzaken en achtergronden waren van de Europese heksenprocessen. Vaak gaat het daarbij om ‘case studies’, waarbij één bepaald proces van alle kanten wordt belicht.
Eén van deze onderzoeken heeft betrekking op de gebeurtenissen die aan het begin van de 18e eeuw plaatsvonden in een klein Zwitsers dorpje. Het is een studie van David Meili, getiteld “Hexen in Wasterkingen”. Ik heb het jaren geleden helemaal doorgespit. Het laat op een onthutsende manier zien hoe mensen ertoe konden komen om anderen te beschuldigen van hekserij en hoe de autoriteiten daarop reageerden. Een verhaal over sociale contrôle, roddel, achterklap, magie en... heksen!

WAT ER GEBEURDE...
In de maand april van het jaar 1701 beschuldigen de inwoners van het op ca. dertig kilometer van Zürich gelegen dorp Wasterkingen elf van hun medeburgers van schadelijke, magische praktijken. De eerste onderzoeken, uitgevoerd door een predikant en de landvoogd, vallen bij de bevolking niet in goede aarde. Nadrukkelijk eisen de dorpelingen dat het kwaad van de hekserij met wortel en tak wordt uitgeroeid. Zoniet, dan zien zij zich genoodzaakt hun woonplaats te verlaten en met z’n allen naar Amerika te emigreren.
Dit heeft succes: enkele weken later worden de verdachten overgebracht naar Zürich, waar men hen in het kader van een inquisitieproces een volledige bekentenis over hun misdaden weet af te dwingen. In de zomer en de vroege herfst worden zij voor dit doel onderworpen aan uitgebreide procedures en martelingen. Als hun weerstand is gebroken en zij een volledige verklaring hebben afgelegd, worden acht heksen terechtgesteld. Met deze executies werd het grootste heksenproces uit de geschiedenis van het kanton Zürich afgesloten.

Van dit heksenproces zijn de volledige akten en protocollen van de ca. 150 verhoren bewaard gebleven. Ze leveren interessant materiaal op waarmee je wat meer inzicht kunt verkrijgen in de magische praktijken op het platteland, de achtergronden van de late heksenvervolgingen en het dorpsleven. Het zgn. “Kopialbuch” van 160 bladzijden, dat de processen van 1701 verslaat, vormt, samen met andere bronnen zoals bv. gegevens over bevolkingsaantallen, huwelijken, geboorten, kadastrale documenten en genealogische materiaal, een goed uitgangspunt voor een dergelijke studie. Daarmee kan worden geprobeerd wat dieper door te dringen in de achtergronden van de vervolgingen. De rechtbankverslagen leveren immers voldoende materiaal op over ‘afwijkend gedrag’.

HET DORP WASTERKINGEN
In 1767 bestaan er grootse plannen om de landbouwmethoden te verbeteren. Daaraan gaat een onderzoek vooraf naar de efficiëntie van de al bestaande manieren om het land te bewerken. Het beeld dat daaruit naar voren komt tart elke beschrijving. Zo wordt in de winter het vee met stro gevoerd. Maar vaak is daarvan niet genoeg in voorraad. Als men daar doorheen is, wordt het vee - ondanks het risico van een hoge boete - de velden opgedreven. Daardoor worden de landerijen kaalgevreten, er ontstaan gaten in de bodem met brak water. Iets later in het seizoen, als er gezaaid is, wordt de jonge aanplant opgevreten. Van de oogst komt dan ook niet zo veel terecht...
Wie zijn vee niet kon laten overwinteren, kocht in het voorjaar tegen een zeer hoge prijs een koe; in het najaar werd deze weer tegen een veel lagere prijs verkocht. Het enige doel hiervan bestond eruit het vee de hele zomer buiten te houden, zodat niemand anders z'n vee dezelfde weide kon laten afgrazen.
Kortom: men probeerde alleen aan zijn behoeften op korte termijn te voldoen. Van enige planning was geen sprake. Alles werd te gelde gemaakt, omdat de belastingen (accijnzen) erg hoog waren en veel mensen gebukt gingen onder hoge schulden. De bevolking bleef bij dit alles gewoon onverschillig; de rijke boeren incasseerden woekerrenten omdat er veel geleend moest worden.

Er zijn geen aanwijzingen, dat de situatie in 1701, het jaar waarin de heksenprocessen plaats vonden, veel anders was. Van enige organisatie in de landbouw was geen sprake. Dat gold trouwens niet alleen voor de landbouw. Gedurende een groot deel van de 17e eeuw werd Wasterkingen geteisterd door branden, epidemieën en oorlogen (30-jarige oorlog). Vooral door dat laatste verloren veel jonge mannen hun leven. De bevolkingsopbouw was daardoor zeer onevenwichtig geworden. Zo was in 1701 maar liefst 37% van de volwassenen ongehuwd, in 22% van de huishoudens ontbrak één van de ouders of allebei; buitenechtelijke verhoudingen kwamen veel voor. In allerlei opzichten heerste er dus wanorde.

De vraag is nu: hoe konden in zo'n chaotische situatie mensen worden beschuldigd van hekserij?

Het antwoord daarop komt aan bod in deel 2: 'De heksen'.