Kan het vrije woord welig tieren?

Het vrije woord lijkt op een plant. In deze tijd van klimaatsverandering nemen de bedreigingen in aantal en kracht toe waaruit zijn kwetsbaarheid blijkt. Kan het vrije woord welig tieren?

Bij het vrije woord spelen een paar termen door mijn hoofd: manipulatie, waarheidsvinding en geloofwaardigheid.
Manipulatie werkt vooral op mensen die niet zeker zijn over de inhoud van het onderwerp waar de manipulatie invloed op wil uitoefenen. Wie zijn niet zeker? Dat zijn enerzijds de mensen die te ver van het onderwerp af staan om voldoende details te kennen, maar anderzijds zij die overtuigd zijn van een dogmatisch oordeel over het onderwerp.
Waarheidsvinding moet het hebben van de rede, die feiten verzameld en in een consistent verband samenbrengt. Waarheidsvinding moet informatie opleveren waar we op kunnen vertrouwen.

Bij vrijheid van meningsuiting gaat het om een onvoorwaardelijk recht. Voor burgers is het vrije woord het krachtige middel om de machthebber voor schut te zetten, ter verantwoording te roepen en te corrigeren. Daarnaast, en daarmee heeft de burger dezelfde inzet als de politiek, is de vrijheid om te zeggen wat je wilt de manier om belangen te behartigen. Bij belangenbehartiging komt waarheidsvinding op de tweede plaats.

De waarheid is niet automatisch geloofwaardig. Als je in de precopernicaanse tijd beweerde dat de aarde om de zon draait, werd je voor ketter uitgemaakt. Daarnaast is de waarheid ‘kneedbaar’. Te zeggen dat ‘veel terroristen Islamiet zijn’ of ‘veel terroristen zich laten inspireren door de Koran’ is allebei waar, maar de boodschap is anders. De rechte waarheid komt onder druk te staan.

Het vrije woord heeft baat bij de rekbaarheid van de waarheid, maar er is een omslagpunt waar de geloofwaardigheid van het vrije woord onhoudbaar wordt. Wanneer is de waarheid de waarheid niet meer? Is het moreel te verantwoorden dat het vrije woord willekeurige feiten samenstelt om waarheid te suggereren of zelfs te maken? In het licht van de gevoeligheid van manipuleerbare massa’s mensen is het de vraag of er minimale eisen aan de geloofwaardigheid van het vrije woord moeten worden gesteld.
Tussen parlement en de regering heerst een vertrouwensrelatie: de volksvertegenwoordiging vertrouwt erop dat de regering juiste informatie verschaft. In het debat waar de MvJ (Minister van justitie, Hirsch Balin) en de fractievoorzitter van de PVV (Wilders) elkaar verweten niet de waarheid te spreken, heeft de geloofwaardigheid van de politiek opnieuw verloren.

De aanleiding voor dit nieuwe geval van gezichtsverlies van de politiek is illustratief voor de manier waarop het vrije woord niet meer in zijn element is. Als het vrije woord uitdrukking geeft aan de waarheid voor een bepaalde groep, waarbij duidelijk is dat het om een misleidende voorstelling van zaken gaat om eigen belangen gewichtiger te maken, dan gaat niet alleen de geloofwaardigheid naar de maan maar zelfs de vrijheid van de meningsuiting zelf. Als er leugen en bedrog in het spel zijn, dient het vrije woord de belangen niet maar ligt het vrije woord aan de ketting van redeloosheid.

Ruzie, veroordelingen en twijfels nemen het heft in handen. Principes worden op de spits gedreven: het recht om te beledigen, zelfs om te liegen wordt hartstochtelijk verdedigd. Kunst wordt een werktuig in de handen van boze vluchtelingen. Feiten worden gegeneraliseerd, definities gehanteerd als dogma’s. Uiteindelijk is de feitelijke bewering met de impliciete betekenissen minder belangrijk dan het winnen van het kamertoernooi.
Als er gezegd wordt dat Fitna ‘niets nieuws gemeld heeft’ en de Islam wordt in die film doormiddel van schokkend beeldmateriaal met terrorisme geïdentificeerd, dan staat het vrije woord voor misleiding en manipulatie en de beschermer van het vrije woord gaat op in de manipuleerbare massa. Blijkbaar wordt de inhoud van Fitna onderschreven, namelijk dat de Islam te vereenzelvigen is met fascisme en communisme en een bedreiging vormt voor de Nederlandse (westerse) cultuur. Blijkbaar zien we het niet meer helder door de regenstriemen die onze ogen inwaaien.

Soms wordt het gedrag van terroristische Islamieten exemplarisch verklaard voor Mohammedaans gedrag. De dreigementen van Mufti’s en Imams worden als bewijs aangevoerd. Het recht om de spanning op te voeren middels de vrijheid van meningsuiting werd en wordt tot het uiterste opgeëist. Wat moeten we denken over de toekomst van het vrije woord?

Als we ons steeds moeten afvragen hoe de verhouding is tussen manipulatie en waarheid, als de geloofwaardigheid van wat gezegd wordt in het geding is, dan wordt het klimaat vijandig. Dan lopen we het risico dat ons vrije woord een kasplantje wordt.
Maar het is waar, je kunt beter een kasplantje vertroetelen dan een bermbom maken.