De grimassen van de waarheid

Wie iets van belang denkt te weten, brengt het als onderwerp ter tafel. Bange hoofdculturalisten hameren op de Islamering, bange consumenten wijzen op de klimaatverandering, bange christenen vechten voor normen en waarden. Blijkbaar maakt angst een gevoel wakker dat je iets belangrijks weet en dat je de plicht hebt anderen erop te wijzen.

Toen ik dit bedacht had, zocht ik naar mijn eigen grootste angst (Aan zijn angst herkent men de mens zal ongetwijfeld al iemand gezegd hebben (1)). Mijn grootste angst is op dit moment met een verkeerde overtuiging opgescheept te zitten. Ik kan u zeggen, dat is een beklemmend gevoel, waarschijnlijk vele malen onbeduidender dan het gevoel dat over je heen valt als de diagnose kanker wordt gesteld, maar ik zit er toch mee.

Zij die mijn angst niet delen, maken het meeste lawaai.

De meeste bangeriken (2) maken geen lawaai, wat me moet troosten in mijn angst.
Maar ik merk dat ik jaloers ben op lawaaischoppers. Ofschoon ze blijk geven van hun angst, lijken ze niet meer te worstelen met de vraag of ze gelijk hebben. De angst die ze voelen hoort bij hun overtuiging. Wat een heerlijke angst die vrij kan schelden en vechten. Elke elleboogstoot is ‘juist’, elke kritiek bevat nuttige informatie voor hen die ongelijk hebben.

Angst schijnt echter een slechte raadgever te zijn. Zij die spreken uit angst kunnen beter zwijgen, zij die niets durven te zeggen omdat de angst hun dat belet, kunnen beter hun mondje roeren. Gelukkig noopt niet elke angst tot schreeuwen en vechten, zoals niet elke angst het zwijgen oplegt.

Iemand die iets van belang denkt te weten zal niet refereren aan de angstsoort die hij heeft. Hij zal ‘inzicht en kennis’ ten toon spreiden. Door mijn angst wil ik anderen ervoor waarschuwen niet teveel te vertrouwen op de dingen die vast staan [voor hen]. Een rotsvast vertrouwen in de waarheid van iets is een verlammingsverschijnsel. Geestelijke invaliditeit, daar wil ik voor waarschuwen en daar ben ik bang voor.

Eén van de dingen waarmee ik mijn angst probeer(de) te maskeren was het inzicht dat de waarheid niet bestaat. Ik deed lekker postmodern mijn zegje en huilde met de westerse honden mee. Een Indiër wordt meestal als Hindoe geboren, een Iraniër als Moslim. (In feite blijkt pas op latere leeftijd of iemand een echte Hindoe of Moslim is, maar dat laten we even terzijde, want het waarheidsbesef is al ingewikkeld genoeg.) Waarmee bewezen is dat de waarheid niet bestaat, want de culturele oorsprong bepaalt onmiskenbaar welke waarheid voor iemand van belang is.

Maar de christelijke waarheid en de Hindoeïstische waarheid zijn niet verenigbaar. De Atheïstische niet met welke godsdienst dan ook. De pluralistische waarheid, die zegt dat al die waarheden kloppen of een cultuurbepaalde route naar de waarheid zijn, is daarom ook onverenigbaar met andere waarheden. Iemand die het pluralisme aanvaardt, moet bijna iedereen gelijk geven. Een pluralist zal wel bang zijn voor de duizend grimassen die de waarheid kan trekken.

Daarmee wordt mijn probleem niet opgelost, wordt juist groter.

Dan moet ik die andere vraag stellen: wat is mijn waarheid? Die vraag durf ik zelfs niet voor mezelf te beantwoorden. Daarom durf ik ook niet te beweren dat religie waardevoller is dan wetenschap. Daarom durf ik een atheïst geen slecht mens te noemen. Ik durf wel te zeggen dat iedereen gelooft. Zelfs die bewering stuit op veel weerstand. Waaruit de angst blijkt om ontmaskerd te worden als iemand zonder vaste grond onder de voeten. Soms meen ik ook de angst voor de terugkeer van God in de verlichte samenleving te herkennen. Maar goed, dat moet iedereen zelf maar uitzoeken.

Als ik de vraag beantwoord, begeef ik me op gladijs. De angst een verkeerde overtuiging te hebben, kan dan terecht zijn. Dus waag ik me niet op het ijs. Maar zover ik kijken kan, zie ik mensen die zich wel op het ijs hebben gewaagd.
Hoewel ik het ijsplezier heb afgezworen, vraag ik me af of we ten alle tijden overgeleverd zijn aan subjectieve beelden van de werkelijkheid, zoals Immanuel Kant (1724-1804) dacht (3). Ofwel, is objectieve kennis mogelijk?

Het pleit is allerminst beslecht in het voordeel van de wetenschap. De manier waarop de ziel uit de wereld wordt gebanjerd, is zorgelijk (4) en triest (5) tegelijk. De wetenschap hinkt op twee gedachten: enerzijds erkent zij zelf voorlopige kennis te genereren, anderzijds ziet ze zichzelf als de enige legitimering van objectiviteit.
Als objectiviteit geen ziel kent, waren de dagen al vanaf het begin van de tijd geteld dat de eigen mening, de persoonlijke visie en individuele beleving betekenis hebben.

(1) Google leverde niets op.

(2) Hoe schrijf je bangerik(k)en? Google: bangeriken – 1770 hits; bangerikken – 2730 hits. Officiële spelling Nederlandse taal: bangeriken. Blijkbaar schrijven de meeste bangerikken verkeerd.

(3) De kritiek van het theoretische kenvermogen leert ons dat we met ons verstand geen inzicht kunnen verkrijgen in een bovenzinnelijke werkelijkheid en dat onze oordelen met betrekking tot de ideeën theoretisch gezien een problematisch karakter hebben: we kunnen van hen niet zeggen of ze waar of onwaar zijn. De mogelijkheid om die oordelen te bevestigen kan niet vanuit het theoretisch kennen voortkomen. Kant wil echter geenszins het belang van die ideeën loochenen. Hij zegt dat zijn kritiek het verstand op zijn grenzen wijst om ruimte te maken voor het geloof. (http://drcwww.uvt.nl/~ljansen/filosoof/gesch/kant.htm)

(4) Op wetenschappelijke leest geschoeide kennis begint absolutistische vormen aan te nemen, waarmee de wetenschap geen ruimte heeft voor andere manieren van denken. Is er een nieuwe vorm van intolerantie in de maak?

(5) Deeltjesversnellers zijn miljarden Dollars verslindende installaties, die een kleine groep mensen verder helpt bij de ontwikkeling van een theorie van Alles. Als zij ‘alles’ begrijpen, geldt nog steeds Wittgensteins stelling: “Wij voelen, dat zelfs, wanneer alle mogelijke wetenschappelijke vragen beantwoord zijn, onze levensproblemen nog geheel niet aangeroerd zijn. Weliswaar blijft er dan geen vraag meer over; en precies dat is het antwoord.”