BRAVE NEW WORLD

“Nou, daar word je weer niet vrolijk van!” zegt mijn vrouw wel eens als we naar het nieuws kijken. En ik heb dan vaak de neiging om dat te beamen. Tegelijk realiseer ik me dan weer, dat “nieuws” doorgaans in hoge mate selectief is en wel in negatieve zin. Goed nieuws is geen nieuws, is het adagium. Daardoor krijgen we een nogal vertekend beeld van de werkelijkheid. Als de ontwikkelingen in de wereld echt altijd meer slecht dan goed nieuws zouden opleveren, hoe valt dan – om maar wat te noemen – onze toegenomen welvaart te verklaren en de verbetering van de volksgezondheid en de stijging van de gemiddelde leeftijd en het terugdringen van de kindersterfte…? Toch zijn er heel wat mensen die de toekomst van de mensheid somber inzien. We lopen als lemmingen naar de afgrond, hoor je wel zeggen. Dat is niet best! Moeten we zó’n boodschap aan onze kinderen meegeven en dan toch nog hopen dat ze zich willen inspannen voor hun eigen toekomst en geloven in de zin van het bestaan?
De vraag waar het in deze beschouwing om draait luidt: is er reden om aan te nemen dat de ontwikkelingen die zich voltrekken op alle niveaus van het bestaan, ergens toe dienen? Dat ze positief gericht zijn? Daarvan hangt het immers af hoe we aankijken tegen de zin van ons leven.

Als je naar de werkelijkheid om je heen kijkt, lijkt het inderdaad alsof het bestaan is onderworpen aan de tweede wet van de thermodynamica (toename van wanorde in een gesloten systeem). Allerwegen zien we maatschappelijke ontwrichting door overbevolking, oorlogen, honger en armoede; groeiende migratiestromen van oost naar west en van zuid naar noord; toenemende criminaliteit, vandalisme, anarchisme, rassenhaat; grootschalige vervuiling van grond, water en lucht; uitroeiing van dier- en plantensoorten, vernietiging van regenwouden, afbraak van de ozonlaag, versterking van het broeikaseffect, afsmelten van poolkappen, stijging van het zeeniveau enz., enz. Is het tegen de achtergrond van dat alles geen luchtfietserij om te veronderstellen dat er per saldo toch sprake is van een positieve ontwikkeling?

Ondanks alle hierboven opgesomde narigheden zijn er m.i. goede redenen om de moed niet in de schoenen te laten zakken. Waarom? Omdat op langere termijn beschouwd de evolutie niet stuurloos is, maar richting heeft, een richting die bepaald wordt door de intrinsieke drang in al het zijnde tot het aangaan van verbindingen, tot vorming van complexere eenheden waarin het geheel meer is dan een simpele optelsom van de delen.Het is een ontwikkeling met vallen en opstaan. In een periode van neergang lijkt het alsof de wereld op weg is naar de ondergang. Maar wie de trendlijn op lange termijn in het oog houdt, mag gegronde hoop koesteren dat de evolutie zich in positieve zin voortzet.

Levende (open) systemen hebben een hoge vorm van organisatie, zijn voortdurend in beweging en tenderen naar een maximale complexiteit. In het algemeen geldt: hoe complexer een systeem wordt, des te gevoeliger wordt het voor instabiliteit. De "theorie van dissipatieve structuren" van Nobelprijswinnaar scheikunde Ilya Prigogine zegt dat bij het bereiken van een kritische waarde van complexiteit/instabiliteit het systeem óf uiteenvalt óf zich door reorganisatie transformeert tot een nieuwe eenheid van hogere orde. Dergelijke processen hebben ertoe geleid dat het leven doorbrak in de materie, dat het bewustzijn doorbrak in het leven en daarna het zelfbewustzijn (de personalisatie) in het bewustzijn van de mens. Naar analogie hiervan valt aan te nemen dat zo'n proces ook vooraf gaat aan de doorbraak naar een collectief menselijk zelfbewustzijn (supra-personalisatie). En dit proces lijkt ook inderdaad gaande te zijn. De toenemende onderlinge afhankelijkheid, complexiteit en instabiliteit van de menselijke samenleving doen de inwendige spanning oplopen tot een kritische grenswaarde, bij overschrijding waarvan die samenleving óf uiteen zal vallen óf zal transformeren tot een eenheid van hogere orde.
Hoe nu verhoudt de toestand van de huidige samenleving zich tot criteria van de theorie van Prigogine?

1. Toename van complexiteit
Symptomen hiervan zijn o.a.:
- exponentiële toename van de wereldbevolking met als gevolg migratie van ongekende omvang en als gevolg daar weer van een intensieve vermenging van rassen en culturen;
- een zichzelf accelererende opmars van wetenschap en technologie met ingrijpende gevolgen voor individu en samenleving;
- het geavanceerder en fijnmaziger worden van een inmiddels al wereldomspannend Informatie- en communicatienetwerk;
- het fuseren van staten tot statenbonden en van bedrijven tot multinationals;
- zowel globalisering als specialisering , waardoor de behoefte aan onderlinge contacten, aan verkeersmiddelen, aan informatie- en communicatienetwerken en daarmee aan energie verder toeneemt.
We hoeven het dagelijks nieuws maar te volgen om dit lijstje van verschijnselen van toenemende complexiteit nog veel langer te kunnen maken.

2. Toename van instabiliteit
Symptomen hiervan zijn o.a.:
- toenemende spanningen tussen de wetenschappelijk en technologisch hoogontwikkelde samenleving en die van de onderontwikkelde rest van de wereld;
- overbevolking in vooral de derde wereld, gepaard gaande met toenemende werkloosheid en armoede, waardoor op grote schaal conflicten ontstaan die op hun beurt stromen van vluchtelingen/asielzoekers op gang brengen;
- integratieproblemen in de westerse wereld door een groeiende stroom economische vluchtelingen richting welvaart en luxe;
- spanningen en afstotingsverschijnselen in de rijke landen door het ontstaan van culturele, ideologische, godsdienstige en etnische verschillen en tegenstellingen, terreurnetwerken, weerstanden tegen assimilatie, gettovorming, werkloosheid, criminalisering.
Ook dit rijtje kan gemakkelijk langer worden gemaakt.

Samengevat: de wereld gaat meer en meer beantwoorden aan de voorwaarden waaraan ze op basis van de theorieën van Prigogine voor óf maatschappelijke ineenstorting óf transformatie zou moeten voldoen. De reden waarom ik transformatie waarschijnlijker inschat dan chaos, is dus de trendlijn van de evolutie over miljarden jaren. Zoals gezegd: dat geeft geen zekerheid. Maar het geeft wel enig vertrouwen. Bovendien: evolutie is een proces van vallen en opstaan, dus zelfs na een terugval zou een nieuwe poging volgen.

Al in 1931 wijst ook Teilhard de Chardin er in een essay op, dat wat hij noemt "de geest van de aarde" (ook wel aangeduid als "planetair zelfbewustzijn" en als "gepersonaliseerde mensheid") alleen tot volle ontplooiing, tot individualisatie kan komen op basis van concentratie van menselijke individuen. Deze concentratie is noodzakelijk voor totstandkoming van het aantal verbindingen en interacties dat kenmerkend is voor complexiteit. De angstwekkende, benauwende, exponentiële bevolkingstoename op aarde (mede oorzaak van veel ellende en conflicten) is dus zowel een bedreiging voor het voortbestaan van de mensheid als een noodzakelijke voorwaarde voor het ontstaan van planetair zelfbewustzijn. Het is een balanceren op het scherp van de snede. We zijn getuigen van en zelf ook betrokken bij een concentratie en vermenging van volken, rassen, etnische groepen, godsdiensten en culturen die op deze schaal haar weerga in de geschiedenis niet kent. Zoals het inbrengen van vreemd bloed of vreemde organen in een lichaam afstotingsverschijnselen oproept, zo roept ook vermenging van rassen, culturen en religies gevoelens en verschijnselen op van afkeer, xenofobie, culturisme en racisme. Desondanks zet de ontwikkeling (eigenlijk de ínwikkeling) zich onweerstaanbaar voort.

De wereld is in hoog tempo bezig zich in de meest letterlijke betekenis van het woord te "orgaan-iseren" (organisaties zijn immers organen van gemeenschappen). Ook het “hoger ontwikkeld brein” is in wording, zowel door samenwerking in organisaties van individuele menselijke breinen als door de vorming van wereldomvattende communicatienetwerken (in het bijzonder computernetwerken), die in hun totaliteit een artificiële uitbreidingen vormen van het menselijk brein en waarvan de “zenuwdraden” de wereld tot in de verste uithoeken gaan omspannen. Nu al kunnen computerconstellaties vraagstukken oplossen waarvoor het individuele menselijke brein alléén absoluut ontoereikend is. En de ontwikkeling ervan staat nog maar in de kinderschoenen. Ze zet zich versneld voort. Er wordt al nagedacht over mogelijkheden om neuronenbreinen (hersenen) te koppelen aan elektronische breinen.

Rest de vraag: hoe zullen wij, individuele mensen, kunnen vaststellen of en wanneer een doorbraak naar supra-personalisatie heeft plaatsgevonden? Niet anders, denk ik, dan zoals we vaststellen dat er in een organisme of een organisatie sprake is van centrale regie. Met andere woorden: centrale aansturing van de mensheid door een collectief brein zal af te leiden zijn uit het gevolg ervan, namelijk dat individuele mensen dienstbaar worden aan de mensheid zoals cellen en organen dienstbaar zijn aan het menselijk lichaam. Aangestuurd door een collectief brein zullen individuele mensen zich dan in toenemende mate bewust worden van hun eenheid in verscheidenheid, hun onderlinge afhankelijkheid en de voor hun voortbestaan absolute noodzaak tot constructieve samenwerking…én zullen zij dienovereenkomstig gaan handelen.

Er is reden voor hoop dat we deel uitmaken van een proces dat zal leiden tot een mensheid waarin harmonie de boventoon voert, tot een de individualiteit overstijgend, collectief menselijk bewustzijn, kortom tot een “brave new world”, maar nu niet in een ironische maar in een positieve, een verheven betekenis van dat begrip.

evolutie bewustzijn bewustzijn toekomst

• 1
• 2
• 3
• 4
• 5

2.7 met 3 stemmen 105