Inloggen
voeg je beschouwing toe

Beschouwingen

OVER OORZAKEN EN GEVOLGEN

“Kleine oorzaken hebben vaak grote gevolgen!” zegt een volkse wijsheid. Een bekend voorbeeld ervan is het zgn. vlindereffect, een term die is ontleend aan een metafoor die in 1961 werd gebruikt door Edward Lorenz om aan te geven dat de vleugelslag van een vlinder in Brazilië maanden later een tornado in Texas zou kunnen veroorzaken. Het vlindereffect speelt een belangrijke rol binnen de chaostheorie. Deze heeft betrekking op omstandigheden waarbij zo geheten deterministische chaos optreedt. Daarvan is sprake als schijnbare wanorde toch exact bepaald is en geordend tot stand komt.

Op een begin van dit jaar elders gepubliceerd artikel over strikte causaliteit, liet een lezer mij weten daar toch wel veel moeite mee te hebben. Zijn vragen en mijn antwoorden daarop zijn voor geïnteresseerden in het onderwerp een aanvulling op de twee recente beschouwingen erover op deze site. Hier is eerst een samenvatting van de lezersreacties:

“Voor het verloop van de discussie is het misschien van belang onze begripsvorming over het woord determinisme nader te duiden. Ik zou je daarom graag de volgende vragen willen stellen m.b.t. het begrip determinisme.
1 Als er voor alles causale verbanden bestaan ligt dan ook alles vast?
2 Is de plaats van ieder atoom op iedere plek in het heelal van het begin (oerknal, explosie) tot het einde (implosie, of wat dan ook) volledig bepaald voor elk tijdstip binnen het begin en het einde?
3 Bestaat er geen enkele ruimte voor de gedachte dat er uitzonderingen (afwijkingen, ook al zijn het hele kleine) onder punt 1 en/of 2 kunnen optreden? (kwantummechanica wil ik graag even buiten de discussie houden omdat het maar afleidend zou werken)
4 Als we alle kennis zouden hebben zouden we dan vanuit het begin een perfect model kunnen construeren waarin alles van het begin tot het einde beschreven is, uitgaande van welk tijdstip dan ook tussen het begin en het einde?
5 Had dat ene zandkorreltje in de Sahara op 20 januari 2011 om 10 over 8 's morgens niet anders kunnen liggen dan zoals het lag en ligt dat direct na de oerknal vast (bepaald) in de materie binnen het (te ontstane) heelal (universum). En is het aantal atomen waaruit dat zandkorreltje bestaat ook volledig bepaald?
6 Ligt de beweging en de aard van ieder atoom (element) in mijn kopje thee (en in miljarden kopjes thee uiteraard) en de stand van dat ene haartje in mijn tapijt (en alle haartjes in miljoenen tapijten) volledig (door causale verbanden) vast op welk tijdstip dan ook en kan dat ook maar op één manier zo zijn binnen ons heelal?
Volgens mij zou een determinist al deze vragen met uitzondering van vraag 3 met ja moeten beantwoorden. En volgens jou?”

Mijn antwoord luidde:
“Je hebt heldere en scherpe vragen gesteld – daar hou ik van. Natuurlijk probeer ik ook helder te antwoorden. Overigens heb je heel goed voorzien hoe mijn antwoorden zullen luiden. Daar gaan we!
Ad 1: Ja, het ene is de logische consequentie van het andere. Alles ligt vast, in die zin dus dat oorzaken bepalend zijn voor de gevolgen.
Ad 2: Ja! Want elke oorzaak is bepalend voor elk gevolg en elk gevolg is ook weer oorzaak. Denk dus vooral niet dat strikte causaliteit de ontwikkelingen stil zou zetten.
Ad 3: Nee! uitzonderingen zouden het hele samenhangende systeem doen ineenstorten. Mede daarom verwerp ik de hypothese van spontaan optredende, oorzaakloze fenomenen, evenals een deus ex machina die nu en dan (bijvoorbeeld op gebed om een wonder in de zin van mirakel) in de natuurlijke wetmatigheden zou kunnen en willen ingrijpen. Beide veronderstellingen (toeval en mirakel) staan m.i. op één lijn.
Ad 4: Ja, áls! Maar het is natuurlijk volkomen ondenkbaar dat dit ooit zou kunnen bij een zo complexe en bovendien dynamische samenhang. Je kunt de ontwikkelingen niet even stilzetten voor een momentopname.
Ad 5: Nee, het zandkorreltje had niet anders kunnen liggen en voor de rest: ja!
Ad 6: Ja! Het had alleen maar anders kunnen zijn áls er ook in de voorafgaande causale reeks iets anders zou zijn geweest dan het was.
Toelichting: Je vraagt terecht naar de consequenties in het extreme. Als de theorie daar niet tegen opgewassen is, deugt ze niet. Ik besef dat menigeen de antwoorden absurd en lachwekkend zal vinden. Een zandkorreltje in de Sahara, een haartje in het tapijt! Zó complex kan een systeem toch niet zijn, dat dát allemaal vastligt.
Een zandkorreltje in de woestijn nietig? Ja, maar alles is betrekkelijk. Dat korreltje zand is ten opzichte van de aarde gigantisch groot vergeleken met jou of mij ten opzichte van het heelal. Ruwe schatting: middellijn 18 miljard lichtjaren: dus 18 x duizend x miljoen x 365 x 24 x 60 x 60 x 300 000 km. En zou jouw of mijn aanwezigheid hier en nu dan toch een oorzakelijke achtergrond hebben? Zo niet, dan ben je er “toevallig”. Ik denk daarentegen dat jouw en mijn aanwezigheid hier en nu in strikte samenhang verbonden is met de geboorte van de kosmos. Dus ook het feit dat wij hierover nu discussiëren.
En weet je wat nu zo aardig is, in mijn opinie? Dat deze ongelofelijke, onvoorstelbare dynamische complexiteit van het zich evoluerende bestaan tegelijkertijd zo verbluffend eenvoudig is. Iedere vleugelslag van een fladderend vlindertje telt mee in iedere fase van de ontwikkeling, evenals iedere zorgzame zucht en iedere activiteit. Sommige bewegingen versterken elkaar, andere verzwakken elkaar. De evolutie wordt, denk ik, in belangrijke mate door vier actoren “aangestuurd”, te weten door beweging, causaliteit, natuurlijke selectie en synergie (de vorming van gehelen die meer zijn dan de som van de delen). En ziedaar: je hebt er bij wijze van spreken geen omkijken meer naar. Het systeem ontwikkelt zich, evolueert “vanzelf”.
En als je nu zou zeggen: dit is allemaal wel héél erg gesimplificeerd, dan geef ik je helemaal gelijk. Ik zet een paar hoofdlijnen uit, meer niet. Daar binnen valt nog heel wat in te vullen.”

Schrijver: H.P. Winkelman, 12 september 2011


Geplaatst in de categorie: filosofie

2.7 met 6 stemmen 207



Er zijn nog geen reacties op deze inzending.


Geef je reactie op deze inzending:

( vink aan als je niet wilt dat je e-mailadres voor anderen in beeld verschijnt)