Inloggen
voeg je beschouwing toe

Beschouwingen

OVER CAUSALITEIT EN DE THEORIE VAN DE HANDELENDE PERSOON

U zit op een avond thuis op uw comfortabele bank naar een tv-programma te kijken. Direct na afloop komt er reclame voor knabbelnootjes op het scherm. Ach ja, denkt u bij uzelf, een handje nootjes, dat is nou precies waar ik trek in heb. Maar ja, toen u vanmorgen voor de spiegel stond, had u zich nog ernstig voorgenomen om vandaag nog te beginnen met afslanken. Wat doet u? A: u neemt geen knabbelnootjes, want u beschikt over veel zelfdiscipline en uw gezondheid ligt u na aan het hart. Of B: U neemt ze toch, want u bent van aard een bourgondiër en ach, met afslanken beginnen kan morgen ook wel.
Vraag: koos u uit vrije wil voor het wel of niet nuttigen van een handje knabbelnootjes of werd uw keuze door iets anders bepaald?

Wie strikte causaliteit verwerpt, moet geloven dat er iets kan gebeuren zonder oorzaak. Dat is noch voor het gevoel, noch voor het verstand gemakkelijk aanvaardbaar. Maar wie ervan uitgaat dat een gebeurtenis altijd en uitsluitend bepaald wordt door een voorafgaande oorzaak, heeft ook iets uit te leggen. Het betekent immers dat ook ons denken en ons daaruit voortkomend handelen uitsluitend gevolgen zijn van en dus bepaald zijn door voorafgaande (complexen van) oorzaken. Dat is evenmin gemakkelijk te aanvaarden. Het is immers volledig in strijd met ons zelfbeeld en onze eigen existentiële beleving.

Akkoord, hebben sommigen gezegd, aangezien onze hersenen tot het fysieke domein behoren waarvoor natuurlijke wetmatigheden gelden, accepteren we dat onze hersenprocessen en daarmee onze wil veroorzaakt worden, máár wij kunnen zélf de eerste oorzaak zijn van onze eigen hersenprocessen en daarmee van onze eigen wil en ons eigen gedrag. Deze zogeheten "theorie van de handelende persoon" klinkt aantrekkelijk, want ze sluit mooi aan bij het zelfbeeld van de mens als van een zelfstandig en in vrijheid denkend en handelend wezen. Maar de logica ervan is helaas ver te zoeken.

De mens zelf eerste oorzaak van zijn eigen hersenprocessen? Wat moeten we ons daarbij voorstellen? Eérste oorzaak? Was die mens zelf dan niet veroorzaakt? En hoe is aannemelijk te maken dat binnen een aanvaarde causale samenhang van al het zijnde – de mens inbegrepen – een daarvan onafhankelijk, dus autonoom gebeuren kan plaatsvinden? Wie eenmaal geaccepteerd heeft dat een mens door een onvoorstelbaar ingewikkeld complex van in- en uitwendige oorzaken lichamelijk en geestelijk geworden is zoals hij is, kan diens gedrag vervolgens niet in redelijkheid loskoppelen van de persoonlijkheidsstructuur van die mens en dus van de oorzakelijkheid. Als wij zelf de oorzaak of mede-oorzaak zijn van ons eigen gedrag, terwijl dat "zelf" (onze persoonlijkheid) bepaald werd door voorafgaande oorzaken, dan valt toch moeilijk te ontkennen dat ons gedrag een gevolg is van die oorzaken?

Daar komt nog bij dat "oorzaak" betekent: een voorafgaande voldoende voorwaarde zijn (d.w.z.: indien a dan ook b). Wie zou willen volhouden dat een mens toch de eerste oorzaak van zijn eigen handelen kan zijn, zegt dus eigenlijk dat die mens een voorafgaande voldoende voorwaarde is voor zijn handelen. Strikt genomen betekent dat dus, dat zijn bestaan nóópt tot dat handelen. Maar wie tot een handeling wordt genoopt, is niet vrij. De theorie van de handelende persoon zegt dus eigenlijk het tegenovergestelde van wat zij zeggen wil.

Er is ook nog langs een andere weg geprobeerd de vrije wil overeind te houden. Dat de vrije wil in strijd zou zijn met de wetmatigheid van strikte causaliteit, zegt men dan, suggereert een schijntegenstelling. Iemands vrije wil kán niet in strijd zijn met de wetten van de natuur, aangezien ze er deel van uitmaakt, er één mee is. De wetten van de natuur geven namelijk geen voorschriften, maar beschrijven (onder meer) de manier waarop wezens handelen. We moeten de werkelijkheid niet splitsen in een "ik" en een "niet-ik". Want waar zou dan de natuur ophouden en begin "ik"? Of waar zou "ik" ophouden en begint de natuur? Als je het "ik" en de "natuur" als één geheel ziet, vervalt de vraag: beheers ik de natuur of beheerst de natuur mij?

Dat lijkt wel een elegante redenering, maar we schieten er weinig mee op. Als natuurlijke processen oorzakelijk zijn, dan zijn ze niet vrij en als mijn “ik” één geheel vormt met de natuur, ben ik dat dus evenmin.

Schrijver: H.P. Winkelman, 22 januari 2012


Geplaatst in de categorie: filosofie

3.5 met 4 stemmen 303



Er zijn 2 reacties op deze inzending:

Naam:
Piet Winkelman
Datum:
23 januari 2012
@ Hendrik 22-01-2012
Beste Hendrik. De kloof tussen jouw en mijn manier van denken lijkt me praktisch onoverbrugbaar. Ik denk niet dat ik mij vaak verlies in vooronderstellingen die je mij toeschrijft. Ik probeer mijn beschouwingen als regel te baseren op consistente en logische redeneringen met strikte causaliteit als uitgangspunt en een werkelijkheid die in overeenstemming is met de huidige stand van de wetenschap. Jij veronderstelt het bestaan van een geestelijke wereld die een onafhankelijk bestaan kán hebben van de fysieke wereld maar die de fysieke wereld ook kán beïnvloeden. Daarmee veronderstel je m.i. volkomen onaantoonbare extra oorzaken (zoiets als een deus ex machina) die natuurlijke oorzakelijkheid geheel op losse schroeven zou zetten. Ik beschouw dat als een geloof, een wensdenken, dat wetenschappelijk geen grond heeft of waarvan ik die grond in elk geval niet aangetoond heb gezien. Een onverklaarbaar fenomeen wil zeggen dat het fenomeen voor óns, mensen, (nog) onverklaarbaar is. Het betekent niet dat het dús bovennatuurlijk is. Alles is natuur. Bovennatuurlijkheid veronderstelt een interventie van buitenaf die de oorzakelijkheid doorkruist en daardoor wetenschapsbeoefening onmogelijk maakt. Het is m.i. een denkfout om uit het feit dat sommige fenomenen onverklaarbaar of nóg onverklaarbaar zijn, de conclusie te trekken dat zulke fenomenen buiten de reguliere causaliteit vallen. Ik geloof wel in wonderen, maar niet in mirakelen. Een wonder wekt bewondering en/of verwondering. Mirakelen zijn bedacht door mensen die aan de wonderen van het leven niet voldoende hadden en daardoor behoefte voelden aan bovennatuurlijkheid en zelfs tegennatuurlijkheid. Dat er soms genezingen plaatsvinden die door de medische wetenschap niet (of nog niet) te verklaren zijn, geef ik volmondig toe. Maar dat wil nog niet zeggen dat zulke genezingen “spontaan” zijn in die zin dat ze óf geen oorzaak hebben óf veroorzaakt zijn door toedoen van een geestelijke wereld buiten de fysieke wereld om. Er bestaat een sterke wisselwerking tussen geest (psyche) en lichaam van de mens. Ook dat is natuur. Genezingen kunnen sterk worden beïnvloed door positief of negatief denken. Recente publicaties over placebo’s bevestigen dat. Maar ook de manier waarop mensen denken (diens hersenprocessen) kun je daarom nog niet toeschrijven aan de inmenging in de natuurlijke causaliteit door oorzaken buiten de fysieke wereld om.
Groeten, Piet Winkelman
Naam:
Hendrik
Datum:
22 januari 2012
Je schrijft goed en helder, maar zoals je weet heb ik grote moeite met jouw vooronderstellingen. Zo geloof ik wel dat er altijd sprake is van causaliteit, maar dan binnen een werkelijkheid die er heel anders uitziet dan jij denkt. Als je nl. uitgaat van een geestelijke wereld die in wisselwerking staat met de fysieke wereld, maar daar ook onafhankelijk van kan bestaan, lossen veel problemen zich op waar je nu nog tegen aanloopt.

Als voorbeeld neem ik de spontane genezingen, die in de medische wereld worden gerapporteerd. Daarvoor bestaat GEEN fysieke, medische verklaring. Soms zijn mensen plotseling genezen, in enkele gevallen zelfs in terminale situaties. Rara hoe kan dat? De betrokkenen zelf geven aan dat ze door Jezus of door een engel genezen zijn. Is dat onzin? Toch zijn de genezingen wel degelijk echt. Zo kan ik wel meer voorbeelden geven van een andere (niet-fysieke) werkelijkheid, die soms zeer krachtig interfereert met de tastbare realiteit. De oorzaak voor verschijnselen, die fysiek tast- en meetbaar zijn, ligt dan in de geestelijke wereld. Ik kom hier later nog op terug.

Geef je reactie op deze inzending:

( vink aan als je niet wilt dat je e-mailadres voor anderen in beeld verschijnt)