Inloggen
voeg je dagcolumn toe

Dagcolumn

© 001 Nieuwe denkvoorschriften? Hutje op de hei of hok met ramen en een deur.

Wie vrij wil denken, moet in een hutje op de hei gaan wonen. Als hij zijn boodschappen doet, mag hij geen blik op de kranten werpen en geen tijdschrift inzien. Beter is het zelfs om iemand te charteren om de boodschappen te doen. Als hij bezoek ontvangt, mag hij niet vragen naar het laatste nieuws. En hij moet de rommel vernietigen die hij in zijn kindertijd heeft verzameld [moest verzamelen].

Over dogma’s hoeven we het niet meer te hebben. Dogma’s richten alleen ellende aan, want ze zijn zo eigengericht.
Over breed gedeelde ideologieën is het meeste ook wel gezegd. Geen enkele ideologie heeft de waarheid in pacht.
Totalitarisme heeft nooit twijfels opgeroepen over haar verdorvenheid, hoewel het onverwacht ineens alles in haar greep heeft. Verbazing is er achteraf, over hoe het zo ver is gekomen.

De geschiedenis van het denken gaat eigenlijk over het intellectualisme. Niet zelden voelden intellectuelen zich verheven boven het plebs, omdat ze vonden de werkelijkheid helderder te zien. Nog steeds lijkt denkkracht elitarisme op te roepen. Vroeger was het volk onmondig, nu bestaat het volk uit mondige kiezers. Vroeger werd het volk verteld wat het beste was, nu krijgt het volk argumenten en theorieën voorgeschoteld om zelf te kiezen. Maar wie in staat is de dis te bereiden, daar hoeft geen twijfel over te bestaan.

Als iemand niet in een hutje op de hei wil gaan wonen, zit er niets anders op om kennis te nemen van alle opvattingen. Hij moet zich verdiepen in de redenen van mensen die het niet met hem eens zijn, hij moet argumenten zoeken die zijn ingesleten opvattingen ondermijnen. Hij moet zich afvragen waarom zijn huidige mening, die toevallig verkregen is en als een soort gewoonte is blijven plakken, het waard is om te verdedigen.

Onttoevalligen kost tijd. Moeten we proberen om een samenleving te bouwen waarin jonge mensen niet of nauwelijks hoeven te onttoevalligen? Of is de eis om naar vrijdenken te dingen een bedenkelijke voorwaarde om ware kennis te verkrijgen?
Het is duidelijk dat onttoevalligen haaks staat op de moeite die we in de opvoeding van kinderen stoppen en de manier waarop kinderen in leerfabrieken klaar worden gestoomd voor de maatschappij. Aan de andere kant is het onvoorstelbaar dat we kinderen niet opvoeden en niets leren.

Drie mogelijkheden zijn nu [vrijwel] onhaalbaar gebleken: behalve een paar idioten gaat niemand in een hutje op de hei wonen om te onttoevalligen, niemand gaat al zijn tijd stoppen in een poging om alle opvattingen te leren kennen en niemand laat zijn kind aan een onzeker lot over.

Rene Descartes (1596-1650) is een voorbeeld van een filosoof die zijn denken getracht heeft van toevalligheden te zuiveren. Hij ging terug naar de enige zekerheid die hij wist te ontdekken: hij bemerkte dat hij kon denken, waaruit hij de legendarische conclusie ‘ik ben’ (1) trok.
Het gaat hier dus om een oefening van het denken. De wetenschap en de logica zijn gebaseerd op dezelfde oefening, die ook wel redenering wordt genoemd. Maar daarmee was het laatste woord niet gezegd. Karl R. Popper (1902-1994) vond dat kennis onderzocht moest worden op zijn falsifieerbaarheid. Als kennis falsifieerbaar is en de tand des tijds doorstaat, moet ze wel te vertrouwen zijn.
Hebben we nu een mechanisme te pakken om te onttoevalligen?

Ik denk dat er nog meer bij komt kijken. Opvattingen zijn deels het gevolg van aangeboren eigenschappen en de situatie waarin iemand het levenslicht voor het eerst ziet. Als opvattingen toevallig komen aanwaaien, waarom dan niet ook gevoelens en belangen? Om ook gevoelens en belangen te kraken, gaat wel erg ver. Er moeten redelijke grenzen aangewezen kunnen worden aan onttoevalligen. Of moeten we concluderen dat onttoevalligen onmogelijk is?

Ik denk het wel. De claim op vrijdenken is, op zijn zachtst gezegd, discutabel. We zijn overgeleverd aan een wereld van tegenstrijdige waarheden. In een dialoog kunnen we ons nog ruimdenkend opstellen, maar als de belangen opspelen, als er keuzes voor morgen en overmorgen gemaakt moeten worden, dan weet iedereen welke keuze er is gemaakt.

Onderzoek je keuzen: rij je een dikke auto en waarom niet, zou je Balkenende liever kwijt dan rijk zijn, met wie mogen je kinderen niet spelen, wat doe je op vrijdagavond en zondagmorgen en zeg je iedereen wat je denkt?

De angst om intolerant of arrogant te zijn op grond van je keuzen is niet aan de orde. Anderen hebben waarschijnlijk even gegronde motieven voor hun keuzen als jezelf.
Beschouw echter geen enkele keuze als een hok zonder ramen en deur, waarvan je niet weet hoe je erin terecht bent gekomen.

© Willem Houtgraaf 7/10-04-08

(1) Rene Descartes vond ook dat de geest gescheiden is van het lichaam, waarop de dualiteit van geest en lichaam is gebaseerd: het cartesiaanse denken. De neuroloog Antonio Damasio heeft betoogd dat de dualiteit van Descartes een vergissing betreft.


Zie ook: http://denkwater.web-log.nl

Schrijver: Willem Houtgraaf, 1 mei 2008


Geplaatst in de categorie: filosofie

1.5 met 4 stemmen 610



Er zijn nog geen reacties op deze inzending.


Geef je reactie op deze inzending:

( vink aan als je niet wilt dat je e-mailadres voor anderen in beeld verschijnt)