Inloggen
voeg je verhaal toe

Verhalen

Hoe verantwoordelijk zijn we eigenlijk?

"Mens, erger je niet!", zou een passend motto zijn voor een essay over strikte causaliteit, waarin de "vrije wil" wordt ontkent, aangezien ook hersenprocessen verlopen volgens de wetten van oorzaak en gevolg. Maar ook al is er geen speld tussen te krijgen, de theorie van het determinisme is en blijft in strijd met onze eigen beleving. We voelen onszelf immers geen robots, maar redelijke, zedelijke wezens. We zijn ervan overtuigd dat we als regel niet handelen als gevolg van óórzaken, maar op grond van rédenen en naar aanleiding van de afweging van zedelijke normen. Bij belangrijke beslissingen die we genomen hebben, gaan we ervan uit dat we ook anders hadden kúnnen besluiten. We voelen ons vrij om tussen alternatieven te kiezen. Daarom voelen we ons ook verantwóórdelijk voor onze eigen keus. Geen causaliteitstheorie, hoe sluitend ook beredeneerd, kan ons dat essentiële gevoel van vrijheid en verantwoordelijkheid ontnemen. Dus weg ermee? Of zouden de tegenstrijdige bevindingen van verstand en gevoel met elkaar te verzoenen zijn?

Wat vaststaat, is dat de mens inderdaad een ingeboren gevóél heeft van vrijheid en verantwoordelijkheid. Dat is een werkelijkheidsaspect van heel zijn wezen. Meer nog: het is een noodzakelijke voorwaarde om voluit als mens te kunnen functioneren. Dat werkelijkheidsaspect wordt door de theorie van het determinisme niet ontkend. Maar wat we onder ogen moeten zien, is dat subjectieve beleving en objectieve werkelijkheid niet altijd (misschien zelfs nooit) samenvallen, maar elkaar evenmin uitsluiten.
Het deterministische wereldbeeld is het resultaat van een poging om door consequent logisch, analytisch denken een beschrijvend, theoretisch model van de werkelijkheid te ontwikkelen. Het heeft niet de pretentie de werkelijkheid zélf te representeren in al haar samenhangende aspecten. Zo laat ook de ontleding van een bloem in stamper, meeldraden, kelkblaadjes, pigmenten, geurstoffen, celstructuren enzovoort de werkelijkheid van een complete, levende bloem niet zien. Ze laat ons verstandelijk wéten hoe een bloem is samengesteld, maar ze laat ons de schoonheid van een bloem niet beléven.

Een mens kan niet leven op basis van een theorie, ook niet op basis van de theorie van het determinisme. Maar we hoeven ons leven door het kennen en aanvaarden van een theorie evenmin te laten vergallen. De theorie van de fysica bijvoorbeeld zegt ons dat er in objectieve zin geen kleuren en geluiden bestaan, maar alleen licht- en luchttrillingen in verschillende frequenties die door onze zintuigen aan onze hersenen worden doorgegeven en daar worden "vertaald" in (subjectieve) kleur- en geluidsindrukken. Als we op een andere manier zintuiglijk georganiseerd zouden zijn, zouden we de werkelijkheid ook anders waarnemen. Misschien zouden we geluiden zien en kleuren horen. Met andere woorden: er zijn goede redenen om aan te nemen dat we een onvolledig en vertekend beeld van de werkelijkheid hebben. Maar de wetenschap dat er in absolúte zin geen kleuren en geluiden bestaan, belet ons toch niet om van een zonsondergang of van een sonate van Beethoven te genieten? Natuurlijk niet. We zién kleuren en we hóren geluiden en geen enkele theorie die daar iets aan verandert.
Zo kunnen we wel degelijk leven vanuit een zó diep geworteld gevóél van vrijheid en verantwoordelijkheid, dat we er absoluut niet van ondersteboven raken als we gaan inzien dat die vrijheid geen objectieve werkelijkheid is, maar een zodanige subjectieve vertaling of interpretatie van die werkelijkheid, dat we er zinvol mee kunnen leven.

Maar als de mens geen vrije wil heeft, hoe zou hij dan verantwoordelijk kunnen zijn voor zijn daden en hoe zou er nog sprake kunnen zijn van schuld? En als er geen sprake meer is van schuld, hoe kan er dan nog strafrecht bestaan? En waar slaat schuldbesef dan nog op?
Om met de laatste vraag te beginnen: wat verstaan we onder schuldbesef? Is dat niet het besef dat we tekortschieten ten opzichte van datgene waarvoor we ons als mensen verantwoordelijk voelen? Maar schuldbesef houdt nog niet in dat er in objectieve zin sprake is van schuld. Ik ben van mening dat schuld zich verhoudt tot schuldgevoel zoals vrijheid zich verhoudt tot vrijheidsgevoel. Het zijn die gevóélens (overigens ook realiteiten!) waarmee we moeten leven. Over de objectieve fenomenen die eráchter liggen, mogen we analyserend nadenken.
En wat het strafrecht betreft: inderdaad, wie geen schuld heeft, verdient ook geen straf, althans geen straf als vergelding. Dat neemt niet weg dat de gemeenschap er met het oog op haar zelfbescherming verstandig aan doet, om door preventieve of correctieve maatregelen (o.a. in de vorm van sancties) onmaatschappelijk gedrag te voorkomen of te ontmoedigen.

Er wordt wel eens gezegd dat een deterministische wereldbeschouwing leeg en steriel is, omdat ze niet zou bijdragen aan enig geloof in de zin van het bestaan. Ik denk dat dit een onterecht verwijt is. Of iemands wereldbeschouwing al dan niet leeg is, hangt er vooral van af hoe die door de betrokkene wordt ingevuld.
Het determinisme is een poging tot analyse van een bepaald aspect van de werkelijkheid, het is geen religie. Om voor mijzelf te spreken: ik leef niet vanuit de theorie van het determinisme. Als ik over de wereld nadenk kán ik tot geen andere conclusie komen dan dat er geen autonome gebeurtenissen bestaan en dus, dat de constellatie van de wereld op elk moment bepaald werd en zal worden door de constellatie op het voorafgaande moment. Desalniettemin leef ik alsof de toekomst volkomen open ligt en alsof ik voortdurend in alle vrijheid kan kiezen uit alternatieven. Er is een verschil tussen de objectieve en de subjectieve werkelijkheid. De eerste is die waarmee de abstracte theorie zich bezighoudt, de tweede is die waarin we leven en die we beleven.

Schrijver: N. Wamelink, 28 oktober 2004


Geplaatst in de categorie: filosofie

2.6 met 9 stemmen 876



Er is 1 reactie op deze inzending:

Naam:
bert van der linden
Datum:
6 februari 2005
Email:
mjc.leemreijzehome.nl
vrijheid en verantwoordelijkheid krijgen meer betekenis als we ze koppelen aan ver/ge-bondenheid. Gebonden: door onze bepaaldheid (beperkingen, afgebakende mogelijkheden). Verbonden: door het zoeken naar wat niet alleen voor mij, maar vooral ook voor de ander en het andere (wereld,natuur etc) van waarde is. (Levinas)Het lezen van jouw proza over deze onderwerpen ervaar ik (al moet je er wel even voor gaan zitten) als erg boeiend en leerzaam.

Geef je reactie op deze inzending:

( vink aan als je niet wilt dat je e-mailadres voor anderen in beeld verschijnt)