Claudio Monteverdi, componist in twee werelden

Er zijn in de geschiedenis van de cultuur door de eeuwen heen steeds weer pieken en consolidatiepunten aanwijsbaar waarin een cultuurbeeld zich tot een hoogtepunt heeft opgestuwd. Dat zijn eenmalige situaties, die zich in datzelfde kader mooit meer herhalen. Juist dat is het unieke van dergelijke momenten in de geschiedenis. Het zijn ogenblikken die ook vaak de funktie als van een gewricht hebben. Er openen zich verwacht of onverwacht nieuwe wegen die met graagte worden bewandeld. Zo'n belangrijke spil in de muziekgeschiedenis vindt plaats in Italië rond het jaar 1600.

De grootmeester van het klassieke contrapunt, anders gezegd die van de polyphonie, is Giovanni da Palestrina. Hij sterft in 1643. Hij is degene die de magistrale periode van de volmaakte meerstemmigheid tot een hoogtepunt gevoerd heeft. Perfektie is nooit te overtreffen; genres als Motet en Mis zijn in de toenmalige stijl door hem tot volledige ontwikkeling gekomen.

Palestrina's oeuvre ligt gebed in de geest van zijn tijd. Het is de tijd van het zich langzaam ontwikkelende mensbeeld in het bijzonder, niet meer van de mens in het algemeen.
Ook Palestrina's voorgangers als Josquin des Prez en Orlando di Lasso behoren tot de periode waarin men zich langzaam losmaakt van tot hun tijd behorende funkties en waarden, kortom, het mensbeeld wordt duidelijker, betrokkener en vooral individueler.

De Renaissance doet haar intrede. Daarmee daagt voor wat de muziek betreft een heel nieuwe horizon, in concreto een geheel nieuwe componeertechniek die men aanduidt met de tern "monodie". Het is de techniek waarin de uitdrukking van de muziek wordt samengetrokken in slechts één stem die dan de melodische lijn weergeeft en ondersteund wordt door accoordische begeleiding. Het meest duidelijk voorbeeld van de techniek is een lied met begeleiding, in die begintijd van luitachtigen.

Met die nieuwe techniek wordt ook een nieuw genre geboren: de opera. Uit al deze ontwikkelingen blijkt hoe de mens centraal wordt gezet, niet alleen in situaties om hem heen, maar ook die hemzelf betreffen.

Eén van de eerste componisten die met deze nieuwe componeerstijl werkt, die van de monodie, is Claudio Monteverdi (1567-1643). Het beroemde jaartal in de muziekgeschiedenis 1600 doorsnijdt zijn levensloop. Als componist speelt het een grote rol in zijn tweespaltige oeuvre. Enerzijds speelt zich dat af in de "oude" stijl, die van madrigalen, missen en motetten. Anderzijds voelt Monteverdi zich uitgedaagd door de "nieuwe" stijl, verbonden met het monodische operagenre.

Ondanks die uitdaging heeft Monteverdi zich zijn hele leven aangetrokken gevoeld tot het componeren van kerkmuziek.
Als een rode draad rijgen deze stukken zich door zijn werk.
Het zijn de meest beroemde stukken van Monteverdi: de "Missa Solemnissima", en vooral ook het uit 1610 daterende stuk "Vesperae beatae Marie Virgine", aangeduid als de "Mariavespers".
Dit uiterst belangrijke stuk is gezet voor soli, koor en orkest. Treffend in de stijl is het dualisme. Daarmee bedoel ik dat de religieuze teksten vaak in een operastijl zijn weergegeven, voor die tijd een onbekend fenomeen.

Claudio Monteverdi blijft voor zijn leven gevangen door het nieuwe genre, de opera. Hij is de eerste echte componist van dat genre en heeft daarmee de ideeën en idealen die bij de leden van de "Camerata" leefden - het doen herleven van het "drama per musica" van de oude Grieken - tot realiteit gebracht.

Monteverdi's historische belang ligt zonder twijfel op dat terrein. Daarvan getuigt zijn wereldsucces "Orfeo" en ook "Arianne", waarvan slechts een fragment gewaard bleef.
Zijn belangrijkste opera is "L'Incorazione di Poppea" uit 1642. Het is een hoogtepunt in het werk van Monteverdi, en dat zowel in het komische als in het tragische.

Heel veel van Monteverdi's operawerk is verloren gegaan. Er zijn dertien titels bekend, maar wat de tijd ons daarvan overgeleverd heeft is niet zoveel. De Italiaanse componist Alfredo Malipiero komt in de twintigste eeuw de eer toe een geheel nieuwe uitgave van Monteverdi's werk te hebben verzorgd.

Na lang vergeten te zijn geweest is Claudio Monteverdi weer teruggekeerd in het heden. Hij, de componist die leefde in twee verschillende muzikale werelden, heeft deze verenigd tot een sprankelijke belevenis en vond in zijn opera's de Parnassus terug!