Onberispelijk gedrag

Ik ben iemand, die graag alles of niets wil weten. Als ik maar een beetje over een onderwerp te weten kan komen, dan loop ik het risico constant gehinderd te worden door hiaten in mijn beeldvorming. Dan kan ik er beter van afzien ook maar iets ervan aan de weet te komen, zodat ik in mijn onwetendheid kan genieten van rust.
Aan de andere kant heb ik me lang geleden ingelaten met de vraag waarom niet iedereen even slim is. Ik zeg bewust slim, want intelligentie klinkt naar mijn smaak teveel alsof het gaat om leervermogen en het invullen van IQ-testjes. Maar daarmee heb ik mezelf een taak gesteld die maar niet ophoudt. Ik heb er zelfs een boek over geschreven en een vervolg op dat boek aangekondigd.

Heb ik mij bij een onderwerp laten betrekken, dat zich bij uitstek ervoor leent in een labyrint van deelvragen en gerelateerde onderwerpen te verdwalen? Als onderwerpen eenvoudig gehouden worden, verliest iemand niet het contact met het normaal denkbare.
Een deelvraag is dus: is wijsheid en inzicht alleen te verkrijgen na een moeizame beklimming naar de bovenste etage van ivoren torens? Tegengesteld hieraan: is er iets van belang te leren op het straatniveau? De wereld ligt in handen van een elite, een hoogopgeleide groep die zich lang heeft laten vormen om te begrijpen waar het in specifieke disciplines omgaat. Als hoogopgeleiden zich op straatniveau ophouden, gedragen ze zich vaak alsof ze met stommelingen te maken hebben. Hoewel ze zelf een onhandige indruk maken in basale aangelegenheden.

Het gevaar bestaat dat de klunzen beet worden genomen door de slimmelingen. Wie kan beoordelen of het werkelijk van belang is wat slimmelingen beweren? Hoogvliegers kunnen ook, als leden van een genootschap, elkaar de hand boven het hoofd houden en het belang van wat ze zeggen onderstrepen. Hoe kom je als bolleboos van de straat tussen de genieën? In het oude Indië kwam het ook soms voor dat iemand in een hogere kaste werd opgenomen.

Maar als een leek een eis, een punt van belang weergeeft, kijkt de meerderheid naar de deskundigen hoe zij erop reageren. Als een leek de eis van een deskundige matigt, is de kans klein dat hij serieus genomen wordt. Zo lijkt het erop dat er kringen zijn van elitaire deskundigen en meer of minder slimme leken, waar weinig werkelijke wisselwerking tussen bestaat, die gescheiden en autonoom langs elkaar leven.

Voor een deel lijkt het toeval in welke kring iemand terechtkomt. De zorgen die ouders hebben om de kinderen het liefst zo snel mogelijk in de juiste kringen terecht te laten komen, onderstrepen dat. Er is sprake van een zeker geluk als ouders vroeg in staat zijn geweest deze belangen in goede banen te leiden.
Als alle ruis van geluk en pech, van genootschapsvorming en misbruik weggestreept wordt, is er dan zicht op slimheid op-zich? Ik durf niet te beweren dat ik alle elementen heb genoemd, die het zicht op de slimheid op-zich vertroebelen, maar dat de slimheid op-zich een reëel bestaande eigenschap is, lijkt logisch. Hoe ziet slimheid op-zich eruit? Er zijn mensen die slimheid relateren aan positie in de maatschappij, maar op de positie op de maatschappelijke ladder zijn alle toevalsfactoren van invloed die je maar kan bedenken. Zo zijn er disciplines waar veel geld wordt betaald voor bezigheden waar weinig slimheid bij gemoeid is. En het hebben van geld en de positie op de maatschappelijke ladder staan synoniem voor elkaar.

De vraag waarom niet iedereen even slim is, zou dus een onterechte vraag kunnen zijn. Wat ik om me heen zie, is misschien niet het gevolg van verschillen in slimheid, maar het gevolg van toevalsfactoren. Volgens de neuroloog Dick Swaab heeft de ontwikkeling in de baarmoeder een grote invloed op allerlei aspecten van het brein, waar de slimheid voor het grootste deel schijnt te huizen. Om een volledig gebruik van het brein mogelijk te maken, moet voor de geboorte al alles goed gaan. Daarna moet in het leven ook nog van alles goed blijven gaan. Daarnaast zijn er erfelijke factoren, die medisch aantoonbaar zijn, die op termijn ook de werking van het brein en dus de slimheid aantasten. De waargenomen variaties in slimheid zijn dus wellicht een gevolg van toevalsfactoren, die moeilijk in de hand zijn te houden. De eerder genoemde slimheid op-zich zou dus voor iedereen gelijk kunnen blijken te zijn, als de toevalsfactoren maar onder controle te houden zijn.

Hoe is een grote slimheid op-zich te herkennen? Een eenduidig antwoord hierop is moeilijk te geven. Iemand die goed voor zichzelf kan zorgen is in de ogen van velen al behoorlijk slim. Maar iemand die zichzelf verrijkt, omdat hij de mazen van de wet kent, zouden we die slim noemen? De hoop bestaat dat slimheid op-zich zich verre houdt van duistere en moreel verwerpelijke praktijken. Daar is ook iets voor te zeggen, want wie zich eerlijk en voorbeeldig gedraagt, zal niet tegen de lamp lopen. ‘Misdaad loont’ is misschien helemaal niet zo’n slim principe. Iemand die flexibel is en elk moment weet wat hem te doen staat, die maakt ook een slimme indruk. Hier geldt eveneens dat de hoop bestaat dat deze flexibiliteit op moreel verantwoorde manier in praktijk gebracht wordt.
Eigenlijk zou het prachtig zijn als slimheid aan het onberispelijke gedrag herkend zou kunnen worden. Om iemand wat zijn slimheid betreft af te schrijven omdat hij een berekening niet uit hoofd kan doen, is dan een gepasseerd station. Hoofdrekenen, zoals veel IQ-zaken, is immers een trucje dat iedereen kan leren als hij dat wil. Maar als hij de dingen die hij doet goed doet en eerlijk doet en ook voor anderen daarin een toeverlaat is, dan getuigt hij ervan de eigenschap slimheid te bezitten. Misschien kunnen mensen met verschillende achtergronden en talenten elkaar op deze manier ook volwaardig zien. Iemand die de taal van een natuurkundige niet spreekt, zou op grond van zijn verdienste in de literaire- of modewereld toch voor vol aangezien moeten kunnen worden door fysici en natuurlijk andersom.