Inloggen
voeg je dagcolumn toe

Dagcolumn van Jan R. Lønsing

Vrijheid

Op een hoogtepunt van de spits nadert in het station Utrecht een trein uit Rotterdam die richting Amsersfoort moet. Trein en perron zijn extra vol, omdat de vorige trein is uitgevallen. De trein komt een paar minuten te laat aan, waardoor de vertrektijd nog maar twee minuten weg is.

Wat is vrijheid?

Vrijheid kan zijn dat iedereen in de trein het recht heeft om als eerste uit te stappen en iedereen op het perron het recht heeft om als eerste in te stappen. Gezien de beperkte capaciteit van de deuren is duidelijk dat niet iedereen dat recht kan uitoefenen, want dan wordt het een gevecht rond de deur met uitsluitend verliezers.

Vrijheid kan ook zijn dat iedereen elkaar de vrijheid gunt om als eerste uit te stappen of in te stappen. Maar ook dat werkt niet, want dan moet iedereen blijven staan. Er is namelijk geen enkel moment dat er geen ander is aan wie iemand voorrang zou moeten verlenen.

Vrijheid kan ook zijn dat iedereen met elkaar overlegt en zo komt tot een regel die door iedereen wordt geaccepteerd en waardoor er een volgorde wordt bepaald waarmee ingestapt en uitgestapt kan worden. Maar ook dat is een probleem, want te veel mensen die in en uit willen stappen staan niet bij de deur. Lang, lang voordat iedereen is gehoord en elk belang is gewogen, moet de trein al vertrekken.

In de praktijk van het station van Utrecht blijkt dat de vrijheid om in en uit te stappen praktisch wordt opgelost. Uitstappers krijgen voorrang op instappers, tenzij er een gat valt. Ee instapper heeft het recht een gat op te vullen, ook als niet alle uitstappers zijn ingestapt. Uitstappers en instappers moeten volgens ongeschreven regels ook niet nadat ze de trein of het perron hebben verlaten talmen, maar doorlopen om ruimte te maken voor andere in- en uitstappers.

Vrijheid blijkt in dit geval dus strikte regels te volgen die nergens zijn opgeschreven, maar die de meeste mensen kennen. En wie de regels niet kent of domweg overtreedt, wordt boos aangekeken. Als dat niet helpt, mag de overtreder verwachten dat er tegen hem wordt geduwd of zelfs dat hij ernstig wordt toegesproken. Mocht de overtreder dan nog volharden en met enige scheldwoorden of ruwe gebaren en hard terug duwen zijn vrijheid op te eisen om in of uit te stappen wanneer het de overtreder goeddunkt, dan kan de overtreder omstanders zelfs verleiden tot een handgemeen. Velen zullen dan, angstig voor geweld, angstig toekijken, maar het kan ook zo gaan dat meerdere mensen zich op de overtreder werpen en hem of haar terugwerpen naar de plek waar hij vandaan komt.

Er blijken om de vrijheid te beschermen dus zelfs sancties te bestaan – van boos aankijken, duwen tot aan hardhandig ingrijpen. De vrijheid om in of uit te stappen blijkt beperkt. En dat is dus één van de belangrijkste eigenschappen van vrijheid: zelfs in het openbaar vervoer waar iedereen (met een geldig reisbewijs) vrij in en uit mag stappen, zelfs daar zijn er grenzen aan de vrijheid. Vrijheid brengt de verantwoordelijkheid met zich mee de vrijheid van anderen te respecteren. Overtreders van geschreven en ongeschreven regels die de vrijheid beschermen, zullen hard worden aangepakt en aan hen wordt getoond dat de vrijheid dus verre van absoluut is.

Als, dat is een voorwaarde, als er mensen zijn die de macht hebben om de overtreder de les te lezen. Zo gauw een overtreder meer macht heeft dan alle anderen en door de anderen niet meer in het gareel kan worden gehouden, is de vrijheid het eigendom van de machtige. Die alleen is in staat anderen vrijheid te gunnen, maar ook om die vrijheid elk moment af te nemen.

De overtreder zal dan zich door de massa wurmen en niemand zal de machtige overtreder aanpakken. Sterker, velen zullen de overtreder de ruimte gunnen in de hoop de machtige overtreder gunstig te stemmen opdat die hen meer vrijheid geeft dan een ander. Door de komst van een machtige overtreder is er een adres waar de macht zetelt en is er dus een adres waar je kunt vragen om ook in naam van dezelfde macht te opereren. Dit heet ofwel een machtshiërarchie of als de hiërarchie niet in formele wetten is opgeschreven, corruptie.

In die situaties zullen bij de trein in Utrecht bepaalde personen meer recht hebben om als eerste in of uit te stappen dan andere personen. Deze personen zullen onderling vrij zijn en ook de rechtelozen zullen onderling vrij zijn, maar de rechtelozen zullen minder vrijheid hebben, doordat ze niet evenveel vrijheid moeten gunnen aan een bepaalde groep mensen als dat de leden van die groep aan hen moet gunnen. De rechthebbenden hoeven hun recht niet te delen.

Rond de situatie van onze trein is er inderdaad sprake van een zekere hiërarchie. Mensen met een NS-uniform kunnen anderen opdracht geven aan de kant te gaan of ruimte te maken. Zij kunnen zelfs ruimte opeisen voor een oprit naar één van de deuren om zo een invalide in een rolstoel in of uit te laten stappen, ook al heeft dat vertraging voor velen tot gevolg. NS-personeel wordt beschermd door wetten en regels die hen extra bevoegdheden geven.

Ook blinden die niets anders hebben dan een rood-witte stok en soms een donkere zonnebril, krijgen soms hulp van omstanders die soms hun eigen vrijheid vergroten ten koste van anderen door ruimte te vragen voor de blinde passagier. Ze beroepen zich op ongeschreven regels dat hulpbehoevenden meer vrijheden moeten hebben, opdat ze op gelijkwaardige wijze kunnen meedoen in de samenleving. Dit is niet een wet, maar een ongeschreven regel. Mensen die deze regel overtreden zullen aanvankelijk boos worden aangekeken, maar als ze vanwege een onverklaarbare haat jegens blinden de blinde en zijn helpers frustreren, kan dat leiden tot eerder genoemde zwaardere sancties.

Als een groep motorrijders met zwarte jassen en enge logo’s en biceps een perron betreden, kunnen ook zij meer vrijheid opeisen tegenover andere reizigers. Waarschijnlijk zullen de meeste medereizigers in een anoniem afgenomen enquête verklaren dat het NS-personeel, de blinde en zijn helpers terecht, en deze motorrijders onterecht meer vrijheden hebben, maar dit neemt niet weg dat de motorrijders die vrijheid krijgen. Medereizigers en zelfs NS-personeelsleden zullen leden van deze groep niet snel boos aankijken, nog minder snel duwen en vrij zelden ernstig toespreken. Pas als een andere groep motorrijders met zwarte jassen, biceps en andere logo’s dezelfde ruimte betreedt, kan dat leiden tot boze blikken, geduw, gescheld en zelfs tot gevechten. Medereizigers zullen zich daar in de regel niet mee bemoeien. Zelfs het NS-personeel zal niet snel ingrijpen en dat pas doen als ze het gevoel hebben dat ze met voldoende zijn – of met voldoende inderhaast opgetrommelde agenten.

Vrijheid is dus altijd beperkt. Door vrijheden van anderen te beperken, als NS-personeel, blinde of motorrijder, kun je de eigen vrijheid vergroten, maar dat gaat altijd ten koste van de vrijheid van anderen. Die zullen soms goedschiks en soms kwaadschiks die vrijheid afgeven. Men doet het goedschiks als men respect heeft voor de regels van wettelijk gezag of voor ongeschreven regels die de vrijheden van andere mensen moeten beschermen. Men geeft vrijheid kwaadschiks af, of beter angstschiks, af als degene die om de vrijheid vraagt te machtig lijkt om bij te sturen met boos aankijken tot hardhandig tot de orde roepen èn als je vindt dat de schijnbaar of daadwerkelijk machtige niet het recht heeft op de extra vrijheid waar de machtige om vraagt.

Vrijheid is dus een uitkomst van gedrag van jezelf èn het gedrag van anderen. Het gedrag van de meeste mensen rond de deuren van de verlate trein, bepaalt de vrijheid van iedereen om in of uit te stappen. Het gewoonterecht voor het station Utrecht is dat NS-personeel, ouderen, ouders met kinderen en klaarblijkelijk gehandicapten meer vrijheden hebben dan anderen. Het aanvullende recht van de sterkste kan dit gewoonterecht overrulen. Vrijheid is dus een uitkomst van gedrag.

Dus is vrijheid nooit een gegeven. We kunnen het nemen, maar ook weer niet te veel, want dan breken we vrijheden van anderen af. We moeten het ook nooit allemaal weggeven, want dan kom je nooit de trein uit of in. Vrijheid wordt bewaakt door een paar wetten, maar vooral door ongeschreven wetten.

En daarom kijken mensen elkaar bij het instappen en uitstappen steeds kort aan. Mag ik? Gaat u? Zal ik? Na u? Dank u. Dus zijn er allerlei kleine handgebaren. Ik ga die kant uit, kan ik er langs, gaat u maar. Er zijn knikjes, mini-buiginkjes en als het allemaal niet duidelijk genoeg is, gaan we praten: de trein wacht wel wat langer als er zoveel mensen zijn, rustig maar, uw beurt komt wel, deze mevrouw is slecht ter been, pak haar tas even aan, dank u.

Het is een heel gedoe, daar rond die deuren van de verlate trein. Maar het gaat verrassend vaak goed met weinig gemor, veel vriendelijkheid, weinig geduw, en verbazingwekkend gecoördineerd als je ervan uitgaat dat niemand iets heeft afgesproken.

Dat komt omdat niemand kan uitleggen wat vrijheid is, maar velen er wel op ongeveer dezelfde manier naar handelen. Heel weinig mensen vinden dat ze het recht hebben als eerste te gaan (hoewel ingehouden gehaast gedrag wel kan leiden tot iets meer voorrang), niemand vindt dat hij of zij zelf geen recht heeft om niet als eerste te gaan (hoewel ingehouden afwachtend gedrag wel kan leiden dat anderen iets meer voorrang nemen). Er is heel veel lokaal overleg, maar niets wordt uitgediscussieerd: iedereen wel blijft bewegen.

Dat is vrijheid.

Schrijver: Jan R. Lønsing, 2 januari 2020


Geplaatst in de categorie: maatschappij

3.0 met 1 stemmen 153



Er zijn 3 reacties op deze inzending:

Naam:
Jan R. Lunsing
Datum:
5 januari 2020
@Ton,
Jij stelt een belangrijk punt aan de kaak. Misschien moet je het zo lezen: vrijheid zonder maatschappelijk verkeer is eenzaamheid, geen vrijheid.
Naam:
Ton Hettema
Datum:
4 januari 2020
Hoewel ik je poging om vanuit observatie van het waarneembare leven consequenties te abstraheren m.b.t. algemene levensprincipes zeer waardeer en toejuich, en ik je geenszins daarin wil ontmoedigen, integendeel, slaag ik er niet in om je gevolgtrekkingen met het idee van 'vrijheid' te verbinden, zoals je doet. Vrijheid bevindt zich m.i. in een totaal andere dimensie dan de fysieke.
De vrijheid die je als mens kunt ervaren wordt op geen enkele manier beperkt door de onontkoombare regels die door de fysieke (on)mogelijkheden in het maatschappelijke verkeer worden gedicteerd. m.i.
Naam:
Olean
Datum:
2 januari 2020
Het lijkt wel of je er een studie van hebt gemaakt, Jan! Ik ben benieuwd naar je volgende stuk over het weggedrag op de A-wegen in de spits. Wat we dagelijks zien is dat gedrag een kwestie van geven en nemen is. Ook hier wordt gedrag weliswaar gecoördineerd, maar nog niet tot in de haarvaten gecontroleerd. Er bestaat dus nog een zekere mate van vrijheid.
Maar wat is vrijheid zonder verantwoordelijkheid...

Geef je reactie op deze inzending:

( vink aan als je niet wilt dat je e-mailadres voor anderen in beeld verschijnt)