OVER TRANSFORMATIE
Waardoor is de uitbundige veelvormigheid van leven op aarde ontstaan? Wat is de geheimzinnige, stuwende “kracht” achter de evolutie? Hoe kan uit een veelheid van eenheden een complexere, hoger georganiseerde eenheid ontstaan? In zijn boek “De wortels van het toeval” schreef Arthur Koestler ooit, in dit verband:
“Ook onder biologen herleeft de belangstelling voor de mogelijkheden der levende materie tot het opbouwen van vormen van grotere ingewikkeldheid die op een hoger niveau eenheid-in-verscheidenheid tentoonspreiden – met andere woorden, voor de integratieve krachten van het leven, tegenover het begrip ‘evolutie-door-toevalsmutaties'".
Ter illustratie geeft hij dan een beschrijving van de slijmzwam, een amoebe die leeft op bacteriën tussen rottende bladeren. Ze vermenigvuldigt zich iedere paar uren door celdeling. Dit leidt tot bevolkingsexplosies en als gevolg daarvan tot voedseltekort. De amoeben houden er dan mee op zich als individuen te gedragen. Ze verzamelen zich tot groepen, die boven op andere groepen klimmen, waarna het middelpunt zich geleidelijk verheft tot een fallische erectie. Als ongeveer alle binnenkomende amoeben in die vorm zijn opgenomen, kantelt deze en trekt als een soort slak over de grond naar een plek met gunstiger ecologische omstandigheden. Daar richt deze slak zich nogmaals op, onderaan gezwollen en bovenaan voorzien van een punt met een bolvormige massa sporen die, na verspreiding, elk weer een nieuwe amoebe voortbrengen. Koestler schrijft dan:
"Deze neiging tot ‘toenemende orde’ – een hogere vorm van eenheid bij een meer ingewikkelde soort – heb ik de ‘integratieve neiging’ genoemd.”
Het gaat dus over hogere vormen van leven die oprijzen uit onderlinge samenhang en samenwerking van lagere vormen, hetgeen aansluit bij wat ik zie als de weg die kan leiden naar collectief zelfbewustzijn: het hogere bewustzijn dat resulteert uit de samenhang en samenwerking van lagere bewustzijns.
Even terug nog naar het verhaal over de amoebeslak. Heeft een amoebe bewustzijn? Ongetwijfeld, zij het op een uiterst laag niveau. Bewustzijn is namelijk in beginsel inherent aan leven. Alleen is voor ons de wáárneming van bewustzijn pas mogelijk als het zich tot voldoende niveau heeft ontwikkeld. Heeft een amoebeslák bewustzijn? Ja, en kennelijk op een iets hoger niveau. Ze gedraagt zich immers als een hoger ontwikkeld organisme en ze beheerst, coördineert en "stuurt" de bewegingen van de amoeben waaruit ze bestaat. Het hogere en complexere organisme rijst op uit de samenhang en samenwerking van de lagere en relatief eenvoudiger organismen. Vermoedelijk is het noodzakelijk om een bepaalde grenswaarde van complexiteit te overschrijden, wil bewustzijn overgaan in zelfbewustzijn. Die overgang naar een hoger bewustzijnsniveau noemt Marilyn Ferguson (in haar boek De Aquarius Samenzwering) "transformatie".
Ferguson verwijst naar de "theorie van dissipatieve structuren" van de Belgische Nobelprijswinnaar scheikunde Ilya Prigogine. Het woord dissipatie (letterlijk: verstrooiing) wordt vooral gebruikt m.b.t. de overgang van bewegingsenergie in warmte. De theorie van Prigogine heeft met name betrekking op de overgang van in oorsprong schijnbaar levenloze materie naar levende systemen. Open systemen in de natuur (een zaadje, een levend wezen, een stad) wisselen voortdurend energie uit met hun omgeving; vandaar dat Prigogine ze dissipatieve structuren noemt. Een dissipatieve structuur kent een hoge vorm van organisatie en is voortdurend in beweging. Ferguson schrijft:
"Let op de paradox: hoe coherenter of complexer de verbindingen van de structuur zijn, hoe minder stabiel die structuur is. Een verhoogde coherentie betekent een verhoogde instabiliteit! Het is deze instabiliteit die de sleutel vormt tot transformatie. De dissipatie van energie schept, zoals Prigogine aantoonde via zijn elegante wiskundige vergelijkingen, de mogelijkheid voor een plótselinge herordening. De voortdurende beweging van energie in het systeem heeft fluctuaties ten gevolge; wanneer deze gering van omvang zijn, worden zij door het systeem gesmoord en slagen zij er niet in de structuur ervan te wijzigen. Maar wanneer de fluctuaties een kritische omvang bereiken, 'verstoren' zij het systeem, zij verhogen het aantal nieuwe interacties binnen het systeem en brengen er een schok in teweeg. De elementen van het oude patroon komen op een nieuwe manier met elkaar in contact en leggen nieuwe verbindingen. De delen reorganiseren zich in een nieuwe eenheid. Het systeem bereikt een hogere orde."
Het bovenstaande geeft reden om hoop te putten uit de situatie waarin de mensheid verkeert. In de loop van de evolutie vonden transformaties zoals die van anorganisch naar organisch, van onbewust naar bewust en van bewust naar zelfbewust, plaats bij een maximale (d.w.z. tot een bepaalde kritische waarde toegenomen) complexiteit en daaraan gerelateerde instabiliteit van de oude structuren. Welnu, we zien dat de samenhang en complexiteit van de samenleving op wereldniveau tot een ongekend niveau is gestegen, dat die ontwikkeling zich in een voortdurend, zichzelf versnellend tempo voortzet én dat dienovereenkomstig ook de beweeglijkheid en de instabiliteit toenemen. De mensheid lijkt in hoog tempo onderweg zijn naar die kritische grenswaarde van complexiteit en instabiliteit die in beginsel een plotselinge transformatie naar een hoger niveau mogelijk maakt.
Hieraan dient een waarschuwing te worden toegevoegd. Ferguson suggereert min of meer dat voldoende toename van complexiteit noodzakelijkerwijze uitmondt in transformatie naar een hogere orde. Maar dat hóeft niet zo te zijn. De kritische waarde van complexiteit/instabiliteit is ook een kritiéke waarde. Het betekent: erop of eronder, óf transformatie óf ontploffing.
Zelfs dat laatste zou overigens maar een tijdelijke terugval zijn. De hoofdstroom van de evolutie beweegt zich, met vallen en opstaan, onstuitbaar van eenvoudig naar samengesteld.
Geplaatst in de categorie: filosofie
transformatie
208
Geef je reactie op deze inzending: