DE GESCHIEDENIS VAN V A S A

Toen wij in juni 2019 in de fleurige, zonnige straten van Stockholm rondstapten zagen wij plots een mooie en merkwaardige Nederlandse tekst op de gevel van een herenhuis (Österlånggatan 37) in Gamla Stan (oude stad) waar onder meer gebreide sjaals werden verkocht:

'Gaet het wel men heeft veel vrinden kert het luck wie kan se vinden'

Het is niet raar hier in Stockholm sporen van ‘Hollanders’ terug te vinden. In de zeventiende eeuw (De Gouden Eeuw) beheersten de Verenigde Provinciën de zeehandel. ‘Men zeilde elkander de schoenen uit de voeten en het geld uit de buidel’.

‘Ik ben makelaar in koffie, en woon op de Lauriergracht, no. 37’. Zo begint ‘Max Havelaar’ van Multatuli (Eduard Douwes Dekker). Want grote zeevaarders bleven ze, de Nederlanders, ook in de negentiende eeuw en later.

10 augustus 1628
Ondergang in de thuishaven

Vasa – de trots van de Zweedse Vloot – kon zelfs haar eerste zeiltocht niet beëindigen. Maar ze leeft verder in de geschiedenis. De zomer liep ten einde. Vasa, het nieuwste schip van de Zweedse Vloot, had al maanden vroeger, samen met de rest van de vloot, naar de zuidelijke Oostzee moeten uitvaren. Maar de ijzergieterij kon de kanonnen niet op tijd leveren. En geruchten gingen rond dat het schip niet zeewaardig was. Doel was een zomervlootbasis in Stockholm waar het schip soldaten aan boord zou nemen om dan verder te varen naar Danzig (Gdansk) of Stralsund. Aan boord bevonden zich zeelui, sommigen met hun familie.

Het was op een zondagnamiddag dat het zeilschip ter hoogte van het slot ‘Tre Kronor’ (De Drie Kronen) bij een zwakke zuidenwind de touwen losgooide en afmeerde. De kanonpoorten waren open en paraat voor de saluutschoten. Vier van de tien zeilen waren gehesen, maar de lichte zeebries kon de zeilen niet bol doen staan. Vreemd, een plotse windstoot deed het schip naar bakboord overhellen, het bleef even slagzij maken vooraleer weer recht te komen. De ervaren zeelui hadden daar geen goed oog in, want hoe kon het schip zo gevaarlijk, zo dramatisch overhellen bij zo weinig wind?
Vice-admiraal Erik Jönsson ging zich meteen ervan verzekeren of de kanonnen behoorlijk waren vastgesjord, want een losgekomen rondrollende kanon op het dek kon mensen verpletteren. Een volgende windstoot deed het oorlogsschip nog verder naar bakboord overhellen, zodat er langs de kanonpoorten water binnenstroomde. De kanonnen aan bakboord werden naar de andere kant gesleept. De roerganger richtte het roer naar stuurboord, maar vergeefs, het schip zonk tijdens zijn maidentrip. 1200 meter ver had de Vasa gevaren!

Vele bootjes die de Vasa hadden begeleid pikten nu de meeste drenkelingen op. God zij dank viel het dodental bij de scheepsramp mee: ongeveer dertig van de 150 tot 250 opvarenden kwamen om, onder hen was kapitein Hans Jonsson, een ervaren gezagvoerder van de vloot. Vasa leek tijdens haar bouw één van de krachtigste zeilschepen ter wereld. Haar jammerlijke ondergang versnelde het leerproces, want het zusterschip kreeg een bredere constructie en werd het vlaggenschip van de Zweedse Vloot.

De grootse archeologische opgraving van het wrak van het zeilschip dat 333 jaar op de bodem lag, is een prestatie van formaat. De bouw van het prachtige, bijna overdadig versierde schip in de zeventiende eeuw, het geslaagde lichten van het wrak, de reconstructie ervan in de jaren zestig van de vorige eeuw en het bewaren en onderhouden en tentoonstellen ervan, doen je de grootsheid beseffen van de mens door de geschiedenis heen. Verbluffend hoe hij het verleden met behulp van de meest moderne technische middelen doet herleven. Het respect voor traditionele waarden, het ambachtelijke, het kunstzinnige, het eerbetoon aan scheepsbouwers en zeelui, ondernemende handelaars en het Zweedse koningshuis is een riem onder het hart voor allen die ruimte maken in het hoofd voor positieve, creatieve krachten en gedachten.

Het zeilschip moet bijzonder kleurrijk zijn geweest met het vele houtsnijwerk, de sculpturen en andere versieringen. Het wemelt er van Romeinse krijgers en keizers, antieke mythologische vazen, Bijbelse helden en taferelen, Keltische kruisen, gotische strijders en vrolijke cherubijnen met olijftak in de hand. Een gigantische leeuw, gereed voor de sprong, versierde de boeg van het schip. De leeuw stond voor sterkte en moed en gold als symbool voor de koninklijke macht. Ook op de kanonpoorten waren leeuwenkoppen aangebracht. In de muil van de leeuw werden sporen van de oorspronkelijke verfpigmenten gevonden.

Vasa werd gebouwd om gezien te worden, het zicht van het schip was zinnenstrelend. Het straalde koninklijke macht uit, glans en schittering van het Zweedse rijk. Haar suggestieve sculpturen riepen op tot oorlogslist, heldenmoed, strijdmoraal, konings- en godsvertrouwen. En dat niet alleen: de wereld moest rekening houden met Zweden, een financiële en militaire grootmacht! Restaurateurs, scheikundigen, fotografen, kunsthistorici, scheepsbouwspecialisten speelden op elkaar in om Vasa in volle schoonheid te doen ‘herboren’ worden.

Toen het schip geborgen werd was alles, de romp, de houten sculpturen zwartbruin na eeuwen onder water te hebben gelegen. De originele versiering, ja het hele schip, de prestigieuze Vasa is nu dan ook donkerbruin, maar de kopieën zijn in krachtige suggestieve kleuren geschilderd. Voor de sculpturen werden dezelfde pigmenten aangewend als voor het vervaardigen van preekstoelen en kerkorgels. Conservators en kunstkenners hebben tijdens een twaalfjarig onderzoek honderden kleurfragmenten geanalyseerd. Een twintigtal kleursoorten werd geïdentificeerd. In vele kunstwerken zag je de hand, de persoonlijke stijl van de kunstenaar. Vele kunstzinnige ambachtslui kwamen uit Duitsland en de Nederlanden. Een grote houten leeuw, gereed voor de sprong, versierde de boeg van het galjoen en werd uit het water opgevist. De leeuw symboliseerde de macht, de moed en de kracht van koning Gustav II Adolf van Zweden.

De leeuw van het Noorden

En ere wie ere toekomt: koning Gustav II Adolf was geboren te Stockholm op 9 december 1594 en stierf op 6 november 1632 te Leipzig (slag bij Lützen). Hij was de kleinzoon van Gustav I Vasa (1523-1560), de stichter van de Vasa dynastie. Vele landen wilden controle over de fameuze Hanzesteden aan de Oostzee. Een grote en wendbare vloot speelde dan ook een belangrijke rol voor Zweden. Vooral de Nederlanden bewaakten hun interesses in het gebied. De Zweden hadden garnizoenen in Estland, Letland en Litouwen en in de Russische enclave Kaliningrad. Ze voerden oorlog tegen Denemarken, Rusland en Polen. Koning Gustav II Adolf wilde controle over de Poolse havens aan de Oostzee.

Intussen woedden oorlogen op het continent: de Dertigjarige Oorlog (1618-1648) en de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) tussen de Verenigde Provincies en Spanje. Die eindigden met de Vrede van Münster (Westfalen).