De film "Agora", van Alejandro Amenábar

Af en toe zie je eens een film die je door zijn grimmige directheid, beklijvend scenario, weergaloze regie en acteerprestaties doet vergeten dat je naar fictie zit te kijken. Je kan ze als “documentair” omschrijven, maar het is met de trukendoos van fictie dat ons dikwijls zeer tastbare beelden van realiteiten getekend worden. Het is een merkwaardige paradox, maar wat zouden we zijn zonder zogenaamde paradoxen: om de non-fictie adequaat tot leven te wekken heb je dus fictie nodig. Een doorleefd verteld historisch drama als de film 'Agora' van Alejandro Amenábar levert een beklijvend tableau vivant op dat van alle tijden kan zijn. Een goeie roman kan je ook op zijn genre-gebonden manier meer vertellen dan een uitgebreide, dorre wetenschappelijke studie. Agora is een film met vele lagen die er toch in slaagt van twee uur glashelder de complexiteit van het Alexandrië van die dagen te schetsen. Een zeer slim gemaakte film waarvan de intelligentie de gevoeligheid nooit in de weg staat. De doorleefde vertolking van Rachel Weisz die subliem gestalte geeft aan de fascinerende Hypatia treft een mens midscheeps.
Hypatia is een briljante, vrijdenkende astronome en filosofe die haar onafhankelijkheid van denken wil bewaren en weigert zich te bekeren tot het christendom dat haar zou dwingen zijn dogma’s te aanvaarden. Het christendom is samen met de oude heidense godsdienst en het jodendom één van de drie machtsgroepen die in de film in een anarchistische en gewelddadige omgeving om de macht strijden. Mede door de ineenstorting van het Romeinse rijk grijpen de christenen na een reeks bloederige confrontaties de macht. En met die macht gaan ze niet bepaald heel “christelijk” om.
“Mijn geloof is de filosofie”, verklaart ze op de vraag waarom ze zich niet wil aansluiten bij de steeds populairder wordende godsdienst van die tijd. Een krasse dame dus die, in weerwil van alle voordelen die het haar zou opbrengen, eigenzinnig haar eigen geweten volgt. “Filosofie” betekent het verlangen naar de waarheid. Hypatia zocht op haar manier naar de waarheid, men spreekt misschien beter van het verlangen naar de queeste naar de waarheid. Want wie is er in staat van de waarheid te vinden en te claimen? Een wetenschappelijk houding vereist een soepelheid van denken omdat de empirische ervaring ons steeds nieuwe stof geeft om over na te denken. Ze stond vrij eenzaam in het verdedigen van haar gedachtegoed en levenshouding, niettegenstaande ze goed overweg kon met sommige heersers. Zichzelf verdedigen deed ze met verve, wat haar ook als vrouw niet populair maakte bij mensen die kritiekloos de voorschriften van hun godsdienst menen te moeten volgen. In het spel tussen de machthebbers was ze voor de christenenleider bijzonder bruikbaar om zijn doel te bereiken.
De film zit bijzonder knap in mekaar, zoals de verhoudingen geschetst worden tussen de verschillende machthebbers die omwille van het smeer node de christelijke kandeleer likken. Het is eens wat anders maar In de film zijn de als “heidenen” beschouwde mensen het minst fanatiek, misschien ook doordat ze stil werden van de onmiskenbaar afkalvende betekenis en macht van hun oude goden? Maar tegen de macht van het getal was toen weinig te beginnen, zeker ook door de turbulente tijden waarin niet direct duidelijk was waar de macht lag. De medestanders van Hypatia, vooral Orestes die haar indertijd tevergeefs het hof maakte, worden verscheurd tussen hun carrièrebelangen en het respect voor haar frisse en onafhankelijke geest. En hier wordt ook subtiel aangetoond hoe machthebbers demagogie kunnen gebruiken voor hun eigenbelang in turbulente tijden. Geen ideologie is bestand tegen de volksmennerij van bisschop Cyrillus van Alexandrië. Na de dood van één van hun boegbeelden grijpt de opgezweepte bende christenen Hypatia en volgens de overlevering stierf ze een gruwelijke dood. Ofte weer maar eens een illustratie van het verschil tussen theorie en praktijk: een meute christenen die een mens verscheurt. Dat moeten nogal christenen geweest zijn. Je leert hoe mensen in mekaar zitten door te bekijken wat ze doen, niet alleen door te luisteren naar wat ze zeggen. In de film kan Hypatia rekenen op het mededogen van haar ex-slaaf Davus, nog iemand die de sterren voelde schitteren bij de bewondering die hij altijd voelde voor zijn meesteres-astronome. Voor de doldrieste meute zich op haar stort om haar te stenigen, zorgt hij door haar liefdevol te wurgen dat ze een zachter levenseinde kent. Een dieptragisch en meedogenloos einde van een compromisloze film die hard, onsentimenteel maar toch gloedvol gevoelig doordendert zonder een seconde te vervelen.
Het is ook knap om zien hoe hier het genre “sandalenfilm” toch in harmonie blijft met de filosofische kant van het verhaal. Niettegenstaande er behoorlijk wat actie in de film zit, krijgt de filosofisch-maatschappelijke dimensie van het verhaal alle ruimte om zich te ontwikkelen. Zoals er ook ruimte wordt vrijgemaakt voor de karaktertekening van de personages, vooral voor het hoofdpersonage dan. Op goeie films is niet altijd gemakkelijk een etiket te kleven, maar een film die je als een mix van een geslaagde levensbeschouwelijke parabel en een historisch drama zou kunnen omschrijven kom je niet alle dagen tegen. Typerend voor haar karakter zijn ook de gedachtenwisselingen en de platonische relatie tussen Hypatia en haar geleerde slaaf Aristarchus: zij was de baas maar ze liet haar minderen uitspreken als ze iets te zeggen hadden. Het is dan ook Aristarchus die haar helpt het mysterie van het heliocentrisme te ontrafelen. Wat nog één van de geslaagde verhaallijnen van de film vormt.
Agora toont ook op een knappe manier de voedingsbodem waarop terrorisme groeit, bloeit en ontspoort. Een complex fenomeen dat vooral bestaat door die warrige verhouding tussen verstand en gevoel in mensenhoofden en de enorme invloed van de sociale context daarop. Want dat lijkt me nog het meest de hoofdmoot van de film: fanatici vinden altijd buiten zichzelf redenen om hun agressief loos gaan te verantwoorden, maar Agora toont dat niet iedereen per definitie in bepaalde omstandigheden het spoor van het humanisme kwijtraakt. Als er iets is dat het gruwelijk einde van mensen als Hypatia zin geeft, is het het besef dat voor het door haar gevolgde en verder uitgegraven spoor, altijd markten zullen blijven bestaan. Laten we ze in ere houden. Je kan je vrijheid van denken gebruiken om jezelf en je gemeenschap te dienen. Je kan je vrijheid ook misbruiken om je ego te dienen, wat niet per se je gemeenschap dient.

Schrijver: Eric Vervaet
15 augustus 2024