De Sonates van Domenico Scarlatti

1685 is in de muziekgeschiedenis een beroemd jaartal. Drie componisten van meer dan gemiddelde betekenis zien dan het levenslicht. Het zijn Johann Sebastian Bach, Georg Friedrich Händel en Domenico Scarlatti.
In populariteit is de laatste na zijn leven de minst gezegende geweest. De reden daarvan is dat zijn bekendheid voor een groot deel slechts in één genre van zijn toch lang niet geringe oeuvre gelegen is. Dat genre is de Sonate voor clavecimbel.

Domenico Scarlatti werd geboren als de vierde zoon van de beroemde operacomponist Allesandro Scarlatti. Domenico overleed in 1757. Zijn leven speelde zich af in de grote muziekcentra van zijn tijd. Venetië, Sevilla, Rome, Lissabon en Madrid.

Ondanks het feit dat weinig bekend is over zijn kinderjaren bezat hij reeds op heel jonge leeftijd de vermaardheid één van Europa's beste clavecinisten te zijn. Toen Händel naar Rome kwam was de gehele muzikale wereld gespitst op de clavecimbelcompetitie tussen hem en Scarlatti. Het treffen vond plaats in het paleis van kardinaal Ottoboni en eindigde in een voor beiden roemrijk gelijk spel. Händel werd de beste improvisator op orgel, Scarlatti de beste improvisator op clavecimbel. Men roemde bij Scarlatti met name de fantasie en de elegantie in zijn spel.

Er is in het leven van Domenico Scarlatti een duidelijke scheidslijn te trekken.
Enerzijds is hij de begaafde gelegenheidscomponist, de producent van de in die tijd zeer gewaardeerde Napolitaanse opera's en kerkelijke werken. Anderzijds is hij de componist van de geniale Sonates voor clavecimbel, "Essercisi per gravicembalo" (Oefeningen voor clavecimbel) genaamd.

De eerste helft van zijn leven was er slechts één Scarlatti, Allesandro. Langzaam komt Domenico tot een eigen muzikale identiteit en tot hetgeen hem in de muziekgeschiedenis onsterfelijk zal maken: de Sonates. Voor die tijd schrijft hij net als zijn beroemde vader opera's en kerkmuziek, genres waar de smaak van het publiek sterk naar uitging.

Als zestienjarige jongen werkt Domenico al als organist en componist aan de koninklijke kapel in Napels. Voor een korte tijd vinden wij hem aan het Toscaanse hof in Florence, daarna stuurt zijn vader hem, na zijn eerste operasucces, naar Venetië.
Hier is hij tussen 1705 en 1708 leerling van Francesco Gasparini, leert hier Händel kennen en maakt zich geliefd bij de Midden- en Noorditaliaanse adel.
In 1709 vertrekt Domenico naar Rome en wordt daar kapelmeester bij de Poolse koninginn Maria Casimira. Hij schrijft zeven opera's voor haar kleine privétheater aan de Piazza della Trinita de Monti, niet ver van de plek waar nu nog paleizen, kerken en parken de grootheid van de Romeinse barok demonstreren.

Scarlatti wordt dan kapelmeester bij de Portugese gezant die er, zoals vele voorname Romeinse families, een kapel op nahoudt. Vanaf 1720 is Domenico werkzaam als leider van de koninklijke kapel in Lissabon. Bovendien wordt de hoog in aanzien gestegen componist benoemd tot muziekleraar van de begaafde prinses Maria Barbara. Scarlatti weet bij haar zoveel vertrouwen te wekken dat zij, wanneer zij trouwt met de Spaanse troonopvolger, hem meeneemt naar Sevilla en nog later, wanneer zij koningin geworden is, naar Madrid.

De koningin, fervent liefhebber van het clavecimbel, is degene die Scarlati aanzet tot het componeren voor dit instrument. In de loop der jaren componeert Domenico Scarlatti vijfhondervijfenvijftig stukken voor dit instrument. De meeste daarvan zijn opgedragen aan de koningin.
De tijd is voorbij dat Scarlati onder invloed van de oppermachtige traditie Napolitase opera's schreef. Ook de tijd dat hij zeker geen onbeduidende kerkmuziekwerken in de Romeinse stijl componeerde. De Sonates vormen vanaf dit ogenblik het centrum van zijn niet ophoudende creativiteit.
Het zijn voorbeelden van een waarlijk nieuwe klavierstijl, ze verenigen zowel kracht als eenvoud in zich.

De benaming Sonate heeft bij Scarlatti niets te maken met de meerdelige stukken van die naam uit de klassieke periode. Het zijn bij Scarlatti ééndelige stukken die zeer nadrukkelijk volgens een harmonisch plan verlopen. Het eerste deel voert van de hoofdtoonsoort naar diens dominant, het tweede deel verloopt van de dominant terug naar de hoofdtoonsoort. Een doorwerking of een reprise in de klassieke zin zijn er niet, het geheel wordt bijeen gehouden door het harmonische grondplan. Vaak staan de Sonates paarsgewijs tezamen, zodat effecten, speelmanieren en tempi elkaar aanvullen en met elkaar kunnen contrasteren.

Scarlatti's Sonates munten uit in een hoogst persoonlijke klavierstijl. Bovendien zijn ze voortreffelijk vanuit en voor het instrument gedacht, eigenschappen die de componerende pianisten uit de negentiende eeuw pas voor hun instrument verlangden. Toch bleven de Sonates in hun tijd van ontstaan voor het merendeel onbegrepen. Slechts één keer lukt het Scarlatti dertig van zijn "Essecizi" te publiceren. Dat is pas in 1738, een selektie opgedragen aan de koningin van Portugal.
Scarlatti's Sonates worden in manuscript steeds mooier en rijker uitgevoerd, gespaard en bewaard voor de verzameling van koningin Maria Barnara.

De musicoloog en clavecinist Ralph Kirkpatrick heeft in de twintigste eeuw Sarlatti's Sonates gecatalogiseerd en genummerd. Hij heeft in niet onbelangrijke mate bijgedragen tot de herontdekking van deze prachtige stukken en hun belang voor toen en nu.