Openheid
Het woord fundamentalist klinkt voor veel mensen rotter dan crimineel. Een crimineel staat je op te wachten in een donker hoekje van het metrostation en pakt met geweld je portemonnee. Bij een fundamentalist wordt vaak gedacht aan een man die op grond van zijn overtuiging een auto de menigte inrijdt om slachtoffers te maken. De redenering van de tweede is onbegrijpelijk, dat maakt hem tot fundamentalist, denk ik.
Hoe doorzichtig moet gedrag zijn? Ik denk dat velen liever niet volledig doorgrondelijk zijn. Maar moeten we op zijn minst voor onszelf doorgrondelijk zijn? Ook dat is niet noodzakelijk, getuige de relatieve zorgeloosheid van de mens. Hij maakt zich meer zorgen om wat hij morgen zal eten en om voldoende serieus genomen te worden dan om de grondslag van zijn motieven, zijn meningen en zijn overtuigingen.
Wat kan eigenlijk als grondslag gelden? Waar de fundamentalist strikte regels heeft en wil dat iedereen zich daaraan houdt, wil een vrije burger zelf bepalen wat hij doet. Vrijheid is voor de meeste westerse mensen de norm. Maar bij vrijheid is eigen verantwoordelijkheid maximaal. Wie slechts zijn vrijheid uitbuit, zonder zich iets van anderen aan te trekken, zal spoedig buiten de samenleving staan.
Als vrijheid geldt, is het de vraag hoe aan verantwoordelijkheid vorm gegeven kan worden. Dat is wat mij bezighoudt, wat kan als grondslag voor mijn gedrag doorgaan.
Het voorbeeld van de fundamentalist illustreert dat normen niet in aanmerking komen. Waarom zouden matige normen beter zijn dan extreme normen? Alleen omdat er minder ruzie ontstaat als gevolg van botsende belangen? Normen zijn regels die consensus willen afdwingen, maar vaak nemen ze de zeggingskracht van het verstand over. Dan maar hopen dat de normen niet te extreem zijn, opdat er relatief rustig samengeleefd kan worden.
Normen kunnen helpen de samenleving te begeleiden, maar de grondslag voor gedrag vraagt meer als verantwoordelijkheid in het spel is. Het verstand werd al genoemd, maar de vraag is dan wat het moet doen? Een gevleugelde term is ‘kritisch zijn’. Het verstand moet zorgen dat regels niet blind gevolgd worden. In tegenstelling tot wetten kunnen regels door iedereen geïnterpreteerd en flexibel gebruikt worden. Dat dit tot irritatie en controverses leidt, blijkt dagelijks. In wetten zijn de dingen geregeld, waarvan wij denken dat ze zo belangrijk zijn dat er een strafmaat staat op overtreding van die wetten. De verantwoordelijkheid voor ons gedrag is hiermee nog steeds niet in beeld, want nog steeds is de vrijheid als basis hier ondergeschikt aan overheid en consensus.
Vaak wordt verstand aan denkvermogen gekoppeld. Iemand wordt geacht vrij en verantwoordelijk te zijn als hij rationeel en logisch kan redeneren. Zekerheid ontstaat op de wetenschappelijke weg. Ook hier moeten we echter op onze tellen letten, want het rationele denkproces gaat alleen goed bij volledigheid van informatie. Daarom is er sprake van exacte wetenschap, waarbij de informatie dusdanig beschikbaar gemaakt kan worden, dat uitkomsten voorspelbaar en toegepast worden. Maar het gedrag, mijn afweging wat ik moet doen, is niet zeker ondanks rationaliteit, omdat ik nooit zeker ben van volledigheid van informatie die ik zou moet hebben. Als ik de rationaliteit waarneem van zelfverzekerde denkers, krijg ik het gevoel dat ze de complexe praktijk situaties vereenvoudigen alvorens tot rationele conclusies te komen. Eigen verantwoordelijkheid wordt opgeschort, vaak met al te veel gretigheid, om uitgangspunten voor gedrag te verkrijgen. Voor de zaak en de vooruitgang, zoals bij politieke beslissingen, wordt verantwoordelijkheid overgedragen aan het besluitvormingsproces. Het bewaren van de vrede en de menselijkheid wegen echter zwaarder, zodat veel beslissingen verbazing en ergernis wekken.
Is het rationele denkproces in principe instaat om de verantwoordelijkheid die bij vrijheid hoort te dragen? Als alle informatie beschikbaar is, is er dan een overweging mogelijk die boven twijfel en kritiek verheven is?
Ik geloof dat het noodzakelijk is eigenbelangen ondergeschikt te maken aan de werkelijkheid. Rationaliteit is een woord dat een denkproces aanduidt, alsof dit in alle gevallen, met dezelfde informatie als vertrekpunt, tot dezelfde uitkomst zal leiden. Maar het rationele denkproces van een fundamentalist leidt tot een andere zekerheid dan van een schooljuf. Het denkproces moet losgekoppeld zijn van eigen- en groepsbelangen of welk belang dan ook. Zelfs het belang van de zaak mag geen rol spelen. Hieruit blijkt dat onafhankelijk denken een openheid vereist, die slechts voor weinig mensen is weggelegd.
De openingsvraag voor wetenschappers is vaak: bij welk onderzoek ontstaat er een nuttige kennisopbouw? Nuttig is uiteraard vanuit de mens geredeneerd. Daarom is de klimaatbedreiging eigenlijk een bedreiging van het voortbestaan van de menselijke soort. Als klimaatbedreiging opgesteld zou zijn vanuit het oogpunt dat de oerwouden in hun huidige toestand moeten blijven bestaan, waren er veel drastischere maatregelen genomen dan nu het geval is.
Belangeloos, onpartijdig denken lijkt echter een onmogelijke zaak, want denken ís een menselijke aangelegenheid. Maar om je te conformeren aan wat is, gaat al voorbij aan belangen van persoonlijke of algemene aard. Het openstaan voor de werkelijkheid, wat is, sluit per definitie uit dat het denkproces verzandt in belangenstrijd. De uitkomsten zullen botsen met uitkomsten waarbij wel sprake is geweest van belangenoverwegingen, maar het vertrouwen moet gesteld worden in de werkelijkheid, dat op het laatst de langste adem heeft.
Het laatste probleem is het openstellen voor de werkelijkheid en de waarheid. Meestal komt dat neer op een worsteling met jezelf. Eigendunk, verwaandheid, egoïsme, oppervlakkigheid, lichtzinnigheid, onverschilligheid, om een paar voorbeelden te noemen, maken openheid onmogelijk. Zolang die tendensen invloed hebben is openheid en vrijheid onmogelijk. Zolang wij onszelf niet onder controle hebben, kunnen we ook niet volledige verantwoording dragen over ons gedrag. Langzaam dringt door wat een heilige is. Heilig is een uit de gratie geraakt woord, misschien omdat hij teveel geassocieerd wordt met religieuze zaken of omdat mensen maar moeilijk de heiligen status kunnen verwerven. Heiligheid is de hoogste graad van correctheid. Tegenwoordig is het stijlvol en op humoristisch terrein smaakvol en spitsvondig om brutaal en honend de draak te steken met serieus bedoelde pogingen nog iets goeds te maken van de menselijke manieren. Wat dat betreft zijn grappen en grollen niet onschuldig.
Zie ook: https://sites.google.com/site/willemhoutgraaf/
Schrijver: Willem Houtgraaf, 18 juli 2014
Geplaatst in de categorie: vrijheid