OVER EEN FUNCTIONELE ILLUSIE
In mijn denken speelt de overtuiging dat de natuur (inclusief de mens) onderworpen is aan strikte causaliteitswetten een belangrijke rol. Als de mens integraal deel uitmaakt van de natuur, is hij immers logischerwijze ook onderworpen aan de natuurlijke wetmatigheden (waaronder strikte causaliteit). Als die uitgangsstelling juist is, sluit ze uit dat de menselijke hersenprocessen “vrij” zijn, in de zin van a-causaal. Te veronderstellen dat de mens zó ver boven natuurlijke processen verheven is dat hij (en uitsluitend hij) over een autonome vrije wil zou beschikken, lijkt me een zware overschatting van de eigen soort. Toch heeft menigeen er moeite mee de idee van de autonomie van eigen besluitvorming prijs te geven.
Natuurlijk is het waar dat de mens door zijn denken en doen de toekomst mede bepaalt. Maar HOE hij denkt en handelt, hangt af van zijn persoonlijkheidsstructuur, zijn complete geestelijke hebben en houden en die heeft hij niet vrij kunnen kiezen. Ze is de resultante van nature en nurture in de breedste betekenis van deze woorden. De vraag is niet of we de stelling dat ook de menselijke besluitvorming onderworpen is aan strikte causaliteit aantrekkelijk vinden. De vraag is of we haar kunnen weerleggen. En als dat niét zo is, zijn we dan fatalisten geworden? Dat hoeft niet, althans niet in ons beleven.
Ieder mens heeft een ingeboren GEVOEL van vrijheid en verantwoordelijkheid. Dat is een noodzakelijke voorwaarde om voluit als mens te kunnen functioneren. Dat werkelijkheidsaspect als zodanig wordt door de theorie van de strikte causaliteit, dus van het determinisme niet aangetast. Maar dat laat onverlet dat subjectieve beleving en objectieve werkelijkheid niet altijd (misschien zelfs nooit) samenvallen. Het is ons brein zelf dat de óórzaken van een wilsbesluit (de hersenprocessen) voor ons bewustzijn vertaalt in rédenen voor dat wilsbesluit. Met andere woorden: we rationaliseren de oorzaken tot redenen, dóórdat wordt ómdat.
Het gevoel van keuzevrijheid ligt voor de hand, juist doordat denken en doen hun oorsprong vinden in de hersenprocessen. Maar dat zijn wel fysieke processen en die hebben dus als zodanig per definitie ook zelf weer oorzaken. De stelling dat in sommige gevallen een mens zelf de eerste oorzaak kan zijn van zijn eigen handelen, is niet moeilijk te weerleggen. Ook het ontstaan en de hoedanigheid van die mens is immers veroorzaakt.
Er is geen mens ter wereld die ook maar iets zelf heeft kunnen kiezen van zijn lichaam en geest, noch van zijn talenten en tekortkomingen, noch van de ouders waaruit en het milieu waarin hij werd geboren. Over welke aanwijzingen (behoudens zijn gevoel) zou hij dan kunnen beschikken om niettemin een autonome, vrije wil waarschijnlijk te achten.
Bij experimenten is gebleken dat het prikkelen van de hersenschors op bepaalde plaatsen bij proefpersonen bepaalde bewegingen kan veroorzaken, terwijl deze zelf in de volle overtuiging leven dat zij uit vrije wil handelen. Ook het feit dat wij allen op overtuigende wijze klanken horen, kleuren zien en geuren ruiken, neemt niet weg dat ze als zodanig niet bestaan, maar zintuiglijke "vertalingen" zijn van lucht- of lichttrillingen in bepaalde frequenties en golflengten c.q. van moleculaire deeltjes in de lucht. Als we zintuiglijk anders georganiseerd zouden zijn, zouden we een andere wereld waarnemen. Waarom zouden we dan ook niet gewoon aanvaarden dat ons subjectieve gevoel van keuzevrijheid een (voor de leefbaarheid noodzakelijke) interpretatie is van strikt causaal aangestuurde hersenprocessen? Wilsvrijheid is een illusie, maar wel een functionele illusie.
Ik hoor wel eens de mening verkondigen dat een common sense overtuiging (i.c. keuzevrijheid) het voordeel van de twijfel verdient zolang de onjuistheid ervan niet bewezen is. Maar dat argument kan evengoed in omgekeerde richting worden aangevoerd. Het is immers common sense dat in onze werkelijkheid elk fenomeen altijd een oorzaak (of een complex van oorzaken) heeft. Van wie meent dat die oorzakelijkheid soms (namelijk in de hersenprocessen van de mens) een illusie is,mag dus gevraagd worden het bewijs daarvoor te leveren.
Ik snap best dat weerlegging van het bestaan van de vrije wil weerstand oproept, omdat het de autonomie van de mens ontkent en daarmee een aantasting betekent van een diep gekoesterd zelfbeeld. Maar aantrekkelijk of niet, het valt in elk geval te beredenéren dat de mens zich niet buiten de natuurlijke orde kan plaatsen. Het lijkt me dan ook niet onredelijk om van hen die het idee van de "vrije wil" niet willen prijsgeven, een exacte definiëring te vragen van dit begrip (op welke wijze, in welke mate en waarván vrij?) en een sluitende beredenering van de stelling dat de natuurlijke oorzakelijkheid het uitsluitend bij de mens af laat weten.
Geplaatst in de categorie: filosofie
causaliteit
128
Geef je reactie op deze inzending: