Leos Janácek: Tsjechisch componist II

Het eerste werk waarmee Leos Janácek internationaal bekend wordt is de opera "Jenufa". Het stuk is gecomponeerd in de kracht van zijn leven (1894-1903) en niet zijn eerste produktie op het gebied van muziektheater. Hij had al twee opera's gecomponeerd, "Sarka" in 1887 en "Het begin van een romance" in 1891. Zoals zo vaak voorkomt zijn voorafgaande werken van Janácek dikwijls de aanleiding voor een volgende, in dit geval de onovertroffen "Jenufa". Première 1916 (!).

Een ander werk dat zeer representatief is voor Janáceks muzikale denkwereld is de "Symphonietta" voor orkest, daterend uit 1926. Ook de "Glagolitische Mis" dateert uit dat jaar en heeft ook dat volstrekt eigene in componeertrant. De geldt eveneens voor de laatste werken die Janácek schreef, de opera "Aus einem Totenhaus" en het Tweede Stijkkwartet "Intime Briefe". Beide werken ontstonden in 1928, het jaar van Janáceks dood. Het zijn twee aangrijpende muzikale documenten, waarin al hetgene opgesloten ligt dat Janácek als componist bewoog en waarin vooral de emotie van waaruit Janácek componeert indringende vormen aanneemt.

De opera "Jenufa" schrijft Janácek in de kracht van zijn leven. Hij is er bijna 10 jaar aan bezig, niet omdat het werk hem zwaar viel, maar hij wil de ervaringen die hij met de twee eerder geschreven opera's op deed sublimeren.
"Jenufa" is de vrucht van de intensieve studie die Janácek rond 1880 van Moravische volksliederen maakte. Het werk is geheel gebouwd op nationale motieven en wortelt in land en volk.
Janácek gebruikt slechts een klein aantal Moravische volksliederen in "Jenufa". Hij componeert daarentegen veel muzikale wendingen en melodieflarden die uit Moravië konden stammen en zet deze in de juiste context. De melodieën in "Jenufa" zijn diep in uitdrukking en bijzonder goed "doorvoeld". Janácek betoont zich in "Jenufa" een theatercomponist bij uitstek. Er zijn veel prachtige momenten in de muziek van "Jenufa", zoals het rekrutenkoor in het eerste bedrijf, het magnifieke "Ave Maria", het inleidende voorspel van het tweede bedrijf, het Bruidskoor in het derde bedrijf en het afsluitende liefdesduet aan het eind van de opera.

Van bizondere aard is het proza in Janáceks opera's, het begrip "woordmelodie" speelt daarin een grote rol. Daarmee wordt bedoeld dat elk woord in de Tsjechische taal een eigen melodiek bezit die Janácek als zeer stijleigen toepast. Elke vertaling doet het effect van het taaleigene volkomen teniet.

De verbreiding van "Jenufa" gaat voor Janácek frustrerend langzaam. Het duurt tot 1916 eer de opera Praag bereikt heeft, hoewel in 1904 in Brno een uitvoering geklonken heeft.
Pas in 1924 komt de eerste uitvoering buiten de landsgrenzen tot stand. Maar daarna breekt "Jenufa" echt internationaal door en volgen veel uitvoeringen. In 1924 Berlijn en in 1927 Antwerpen. De eerte opvoeringen in Nederland komen laat, in 1943 komt hier de première.

De op "Jenufa" volgende opera's hebben, ondanks hun goede bekendheid in de muziekwereld, nooit die mate van populariteit bereikt als "Jenufa". Het zijn "Katja Kabanova" en "Aus einem Totnhaus", het laatste theaterwerk van Janácek. Dit stuk is gebaseerd op de novelle van Dostojewski, de lievelingsauteur van Janácek. De indrukwekkendheid van dit sombere en uitzichtloze werk, dat zich afspeelt in een concentratiekamp in Siberië, is adembenemend. De eerste uitvoering vindt in 1930 in Brno plaats, twee jaar na de dood van Janácek. Pas in 1954 komt in Nederland de eerste uitvoering tijdens het Holland Festival tot stand. Overigens blijven musicologen bezig het werk te zuiveren van bewerkingen.

Alle late werken van Janácek zijn ontstaan vanuit een hevige, impulsieve gemoedsstemming. Janácek reageert op alle facetten in het leven heel hartstochtelijk, vooral wanneer het om zijn medemens gaat.
Leos Janácek was een sterk levend mens. Hij was geen componist die consessies deed om de gunst van het publiek te verovereren. Juist die puurheid en eerlijkheid in Janáceks muziek getuigen van zijn gedrevenheid en voor zijn liefde voor zijn land en volk.
Voor Leos Janácek een onuitputtelijke inspiratiebron.