De liefde vergaat nimmermeer.

De geboorte van het achtste kind verliep voorspoedig en de dokter was die morgen net op tijd in de Grote Kerk voor de intree van de nieuwe dominee. Aan deze zonnige 26ste augustus van 1945 was veel vooraf gegaan en er zou veel volgen. Omstreeks haar 45ste verjaardag, in het vroege voorjaar, was het Wilhelmina wel duidelijk dat ze zwanger was. Ze durfde niet te denken aan de opmerkingen die gemaakt werden toen bleek dat haar oudste dochter ernstig gehandicapt was. Mensen uit haar omgeving vroegen zich af of de geboorte van zo’n kind geen straf was. Men wist in het dorp veel van elkaar en dacht elkaar te kunnen beoordelen, of misschien wel veroordelen op grond van hun sombere geloof. Wilhelmina en haar man Hendrik leefden onder deze beklemming en zij waren niet de enigen.

Het verhaal speelt zich af in Putten en de kerk is daar het middelpunt. Voor de oorlog riepen de zware luidklokken, die door de Duitsers werden geroofd, de gelovigen bijeen. In de Dorpsstraat hoorde je tijdens de kerkgang slechts gemompel en geluiden van schoenen en klompen. De Duitsers voerden begin oktober 1944 ruim 600 mannen weg naar Duitsland als wraak voor een aanslag. Na een angstige zondag in de Grote Kerk en in een naburige school, werden ze afgemarcheerd naar het station. Angstige stilte in de holle Dorpsstraat, met af en toe een Duitse snauw. De broer van Wilhelmina keek nog een keer om naar het huis van zijn zuster en zwager, maar kreeg een duw. De rook van ruim 100 in brand gestoken huizen verduisterde de hemel en zij zat met haar gezin achter op het bouwland de gebeurtenissen af te wachten. Het liep nog goed af: hun huis werd gespaard en Hendrik was de dag daarvoor aan de razzia ontsnapt. Wilhelmina had daarvoor iets moeten doen wat ze nooit deed: liegen. Toen de Duitsers huis en erf wilden doorzoeken had ze kalm gezegd, dat haar man al naar de kerk was en dat het gehandicapte meisje, dat ze altijd thuis verzorgde, een besmettelijke ziekte had. Een Duitser had zijn laars al op de trap naar de schuilplaats op zolder, maar toen ging hij niet verder. Na de bevrijding werd pas duidelijk hoe verschrikkelijk de gevolgen van de razzia waren: bijna 600 mannen keerden nooit terug. De broer van Wilhelmina wel, maar hij stierf na enkele maanden met de doodsangst nog in de ogen. Veel kinderen van Putten hebben hun vader nooit gekend.

Op zondag de 26ste werd een gezonde zoon geboren. De oudste zoon moest een jaar later naar Indië. Bij deze gebeurtenis hoorde het maken een familiefoto, de enige waarop het gezin compleet is: moeder, vader, vier jongens en vier meisjes. De tijd verliep en iedereen zag al weer uit naar zijn thuiskomst. Hij schreef regelmatig geruststellende brieven en stuurde mooie foto’s. Hendrik ging zijn verjaardag vieren; de tuin werd geharkt en de stoep werd geschrobd. Het was een stralende zomerdag, die 22ste juni 1948. De dominee kwam op bezoek, maar niet voor de verjaardag; hij bracht een doodsbericht: hun oudste zoon was verdronken op Kuta Beach op Bali. Verdronken! Het had bij Zandvoort kunnen gebeuren, hij had om kunnen komen tijdens de oorlog, Hendrik was ontsnapt aan de razzia, het hele gezin had de oorlog overleefd, er was vlak na die oorlog nog een kind geboren en nu was hun sterke oudste zoon domweg verdronken en ook al begraven in verre vreemde bodem.

Het jongste kind heeft vaak bij zijn moeder op schoot gezeten en haar in kinderlijke onschuld getroost. Wilhelmina wierp zich nog meer dan vroeger op de liefdevolle verzorging van haar oudste dochter. De sombere stilte in het grote huis werd vaak verbroken door vertederend lachen en brabbelen van de jongste. Tussen hem en het oudste zusje ontstond een bijna tastbare genegenheid. Haar gezondheid was echter altijd al broos geweest en op een rustige zaterdag in de herfst van 1950 zaten negen mensen aan haar sterfbed. De jongste voelde en zag het wanhopige verdriet van zijn moeder, hoe ze het stervende meisje nog heel voorzichtig liet drinken. Er kwam nu wel een doodskist in huis. Hij nam op zijn eigen manier afscheid van haar. Er kwam weer een heel lange tijd van sombere bezoeken van mensen die probeerden Wilhelmina te steunen of juist niet, door te zeggen, dat de dood voor zo’n kind toch beter was. Was de dood van twee kinderen, waarvan een ook nog gehandicapt, eigenlijk geen straf? En er school een bedoeling achter dit alles; de mens wikt....

Wilhelmina werd al stiller en somberder, ging in het zwart gekleed, levend met twee dode kinderen. Ze koesterde de spullen van haar zoon, terugbezorgd in een zinken tropenkoffer en ze wiste de bandensporen op het zeil van het invalidenwagentje niet uit. Overal in huis zag je hun foto’s; zij waren nog haar enige kinderen. Maar de jongste groeide op en had haar nodig; haar moedergevoel ontlook weer door zijn jeugd. De oudere kinderen hielden voorzichtige gesprekken. Hendrik en Wilhelmina hebben vaak elkaars hand vastgehouden, veel tegen elkaar gezegd in weinig woorden en in de loop van de jaren ervaren: we zijn niet gestraft, maar worden beloond met onze liefde die ons kracht geeft door te gaan. Aarzelend begon het tweede leven; ze hadden haar nodig; de kinderen trouwden en er kwamen kleinkinderen. Door de traag opbloeiende liefde voor de levenden evolueerde doffe berusting in stille levenskracht. Wilhelmina was een getekende, maar milde vrouw geworden. Zij stierf op 90-jarige leeftijd. Hendrik bleef gebroken achter en volgde haar enkele maanden later.

Ik sta voor een eenvoudig graf met drie mensen: mijn oudste zus en mijn ouders. Aan de andere kant van de wereld, op een ereveld bij Soerabaya, ligt mijn oudste broer. De liefde, de moeder van de levenskracht, kent grenzen noch tijd en vergaat nimmermeer.

Epe, december 2007/januari 2008

Henk Posthouwer.