Gedachten over determinisme

Weinig mensen hebben er moeite mee, te aanvaarden dat alles wat in het verleden is gebeurd, oorzaken heeft gehad. Maar het verleden is, vóór het verleden werd, toekomst geweest, zoals ook dat wat nu nog toekomst is, straks verleden zal zijn. Ergo: ook gebeurtenissen in de toekomst zullen hun oorzaken hebben. Met andere woorden: in het verleden ligt het heden, in het nu wat worden zal.
"In het verleden ligt het heden" - met die uitspraak zullen weinig mensen moeite hebben. Maar is de andere helft van de zin ook waar: ligt in het nú wat worden zal? Als alle oorzaken van nú bepalend zijn voor alle gevolgen van het moment daarna en dat die gevolgen weer oorzaken zijn voor de gevolgen dáárna, en zo voort tot in het oneindige, dan betekent dat dus dat de toekomst onwrikbaar vastligt in het heden, zoals het heden volledig bepaald werd door het verleden. Strikte causaliteit houdt in: alle oorzaken bepalen in hun onderlinge samenhang alle gevolgen, die op hun beurt tezamen alle volgende gevolgen bepalen en zo tot in het oneindige. Dus: strikte causaliteit betekent een nu reeds vastliggende oftewel gedetermineerde toekomst.

Maar als de toekomst vastligt, wat kunnen we er dan nog aan doen? Waar blijft bij deze opvatting van causaliteit onze eigen beïnvloeding, onze eigen sturing van toekomstige ontwikkelingen?
Er is wel geprobeerd, de handelingsvrijheid van de mens te verzoenen met strikte causaliteit, door te redeneren: als ik als mens deel uitmaak van de oorzaken die de toekomst bepalen, dan wordt die toekomst per definitie ook door mij bepaald.
Maar die redenering impliceert nog geen handelingsvrijheid, aangezien ze eraan voorbijgaat dat ook míjn handelen veroorzaakt is. Als er aan alles wat er in het héden is, oorzaken in het verléden moeten zijn voorafgegaan, dan is het onmogelijk dat het feit dat ík er ben, dat ik ben zoáls ik ben en dat ik handel zoáls ik handel, níét veroorzaakt zou zijn.

"Determinisme", aldus een encyclopedische omschrijving, "is de wijsgerige opvatting dat elk feit door zijn oorzaken volledig bepaald is, zodat heel het wereldgebeuren zich afwikkelt als een onverbrekelijke keten van oorzaak en gevolg; op het vlak van het menselijk handelen houdt dit determinisme een ontkenning in van de menselijke wilsvrijheid." De angel zit uiteraard in het laatste gedeelte van deze begripsomschrijving. Het houdt immers in dat causaliteit ook van toepassing is op menselijke hersenprocessen, denkbeelden en gedragingen.
Is dat juist? Of is de mens vrij om te beslissen wat hij denken en doen zal? Zo niet, dan impliceert dat een ethisch probleem met betrekking tot onze menselijke verantwoordelijkheid. Jawel, maar de vraag was niet of onze ethische opvattingen gekwetst worden, maar of strikte causaliteit al of niet juist is.

Is, om te beginnen, het uitgangspunt dat álles wat bestaat een complex van oorzaken heeft, wel juist? Anders gezegd: achten we het mogelijk dat er in het verleden ooit iets is geweest of is gebeurd of dat er in de toekomst ooit iets zal zijn of zal gebeuren zónder enige oorzaak? Waarschijnlijk niet. Heel ons doen en laten is er immers op gebaseerd dat alles wat bestaat of gebeurt, altijd een oorzaak moet hebben. Wanneer we een knal horen, vragen we ons af wat die knal veroorzaakt kan hebben. We nemen niet aan dat die knal er zo maar was, zonder oorzaak. Als er een vliegtuig is neergestort, vragen we hoe dat gekomen is. Eventueel moet de "zwarte doos" dat duidelijk maken. Eén ding staat vast: een vliegtuig verongelukt niet "vanzelf." Als we ergens pijn voelen, willen we de oorzaak ervan weten. Als onze huisarts zou zeggen: uw pijn komt nergens vandaan en wordt nergens door veroorzaakt, zouden we bij een andere dokter te rade gaan. Als takken en bladeren van bomen zich zonder zichtbare oorzaak bewegen, gaan we ervan uit dat die beweging veroorzaakt wordt door de wind en de wind door drukverschillen in de atmosfeer en de opbouw van de atmosfeer door... enz. Soms kunnen we de oorzaak van een verschijnsel niet achterhalen, maar dat wijten we dan aan ons gebrek aan kennis. We nemen nooit aan dat er verschijnselen zijn, die helemaal geen oorzaak hebben, dus die spontaan uit het niets ontstaan.

Het voorafgaande sluit ook "toeval" uit, in de zin van een gebeurtenis zonder oorzaak. Als alle bewegingen van deeltjes in de kosmos causaal bepaald zijn, dan volgt daaruit dat het botsen, het versmelten en de onderlinge beïnvloeding van die deeltjes ook causaal bepaald zijn. Schijnbaar van elkaar onafhankelijke reeksen van gebeurtenissen kunnen wel degelijk één en dezelfde grondoorzaak hebben. Zo kunnen ook alle gebeurtenissen in de kosmos één gemeenschappelijke oeroorzaak hebben.
Als we een steen in het stilstaande water van een vijver werpen, ontketent dat tot in de microwereld van water, bodem en vegetatie onvoorstelbaar grote reeksen van gebeurtenissen. Voor zover deze gebeurtenissen samenvallen of elkaar wederzijds beïnvloeden, lijkt dat volkomen toevallig. Maar dat is schijn. Er is tussen deze reeksen gebeurtenissen wel degelijk een zeer complexe onderlinge samenhang, voortkomend uit de beginoorzaak: de plons van de steen.
Is het denkbaar dat er tussen alle gebeurtenissen in het universum een kosmische samenhang bestaat? Het lijkt misschien vergezocht, te veronderstellen dat planeten in ons zonnestelsel of sterren in ons melkwegstelsel of andere galactische nevels invloed zouden uitoefenen op aardse verschijnselen. Maar is dat wel zoveel onwaarschijnlijker dan het feit dat "gebeurtenissen" in onze hersencellen invloed hebben op zenuwcellen in onze vingertoppen en omgekeerd? De afstanden tussen lichaamscellen zijn immers relatief vergelijkbaar met die tussen planeten of zonnestelsels onderling. Als een levercel zelfbewustzijn zou bezitten, zou ze nauwelijks weet (kunnen) hebben van het bestaan van de zich op (verhoudingsgewijs) astronomische afstand bevindende hersencellen en áls ze er al weet van had, zou ze het hoogst onwaarschijnlijk achten dat er tussen haar gedragingen en die van de hersencellen causaal verband zou (kunnen) bestaan.
Van Whitehead is de uitspraak: “Iedere plaatselijke beroering brengt heel het universum in beweging. De verre effecten zijn zeer gering, maar ze zijn er.”

determinisme strikte strikte causaliteit

• 1
• 2
• 3
• 4
• 5

3.0 met 10 stemmen 825