Holisme in organismen en organisaties

"Holisme" is afgeleid van het Griekse woord "holos", dat "heel" betekent. Eén van de definities luidt: "holisme is een wetenschaps-theoretisch standpunt in de biologie, volgens hetwelk de delen moeten worden verklaard of begrepen uit het geheel."
Een andere begripsomschrijving is: "holisme is een (oorspronkelijk voor de biologie opgestelde) leer ter verklaring van het leven, waarbij de nadruk wordt gelegd op de totaliteit, de onderlinge samenhang en de samenwerking van de delen en van de processen." In deze beschouwing gaan we uit van een kortere, maar niettemin veelzeggende definitie: "holisme is de neiging in de natuur tot vorming van gehelen die meer zijn dan de som van hun delen."

In de definitie is sprake van gehelen en van delen. Dat ligt voor de hand, want we weten dat elk geheel een samenstel is van delen en dat die delen ook weer uit onderdelen bestaan. Als we de verdeling lang genoeg voortzetten komen we via het molecuul en het atoom terecht bij de atoomkern en zelfs die blijkt uit kleinere deeltjes te zijn opgebouwd. We constateren dat we een object altijd op twee manieren kunnen beschouwen, namelijk als een geheel dat bestaat uit delen, maar ook als deel van een groter geheel. Arthur Koestler bedacht voor deze tweeslachtige eenheid de naam "holon".
Een atoom (bij voorbeeld) is een een geheel dat uit delen is opgebouwd, maar het is tegelijk bouwsteen van een groter geheel: het molecuul. Het molecuul is eveneens een holon, maar dan één trapje hoger in de hiërarchie. Molecuul-holons vormen onder bepaalde voorwaarden nog ingewikkelder holons, bijvoorbeeld organellen, de bouwstenen van een levende cel. Levende cellen kunnen samenwerken in een orgaan en organen kunnen we beschouwen als holons van een compleet organisme.
We kunnen ons eigen lichaam dus opvatten als een holon van een haast onvoorstelbare ingewikkeldheid. Maar als we een persoon beschouwen als een holon, moeten we op grond van het voorafgaande vaststellen dat die persoon behalve een zelfstandig geheel ook een onderdeel is. Een onderdeel namelijk van sociale eenheden, van menselijke organisaties.

Een holon moet in zijn hoedanigheid van "geheel" gericht zijn op handhaving van een zelfstandig, autonoom bestaan. Versmelting met andere holons op hetzelfde niveau zou betekenen dat het hogere geheel zijn structuur en geleding zou verliezen en tot een vormloze massa zou verworden. Maar tegelijkertijd moet een holon als "deel" dienstbaar blijven aan de instandhouding van het hogere geheel waarvan het een component is. Als aan die eis niet voldaan wordt, verliest het hogere geheel zijn samenhang en functionaliteit en valt het uiteen.

Hoe manifesteert de in de definitie bedoelde "neiging" zich in organismen en organisaties?
Om de samenwerking tussen de delen een synergisch (d.w.z. elkaar versterkend) effect te geven, moet aan ten minste twee voorwaarden worden voldaan: a. er moeten gemeenschappelijke "doelstellingen" zijn en b. er moet een adequaat communicatiesysteem zijn voor voortdurende informatie-uitwisseling over de voortgang van het proces om de doelstellingen te realiseren.
Een gezond organisme voldoet aan deze twee voorwaarden. Beschouwen we bijvoorbeeld "instandhouding van de soort" en als afgeleide daarvan "overleven" als "doelstellingen" van een dier, dan hoeven we maar een biologieboek op te slaan om te ontdekken hoe alle lichaamsdelen en organen zich aan deze doelstellingen dienstbaar maken. We zien ook dat de organische samenwerking van alle in- en uitwendige lichaamsdelen tot stand komt dank zij een terugkoppelingsmechanisme op basis van een bijna ongelofelijk perfecte informatie-uitwisseling tussen zintuigen, hersenen en overige organen, via een wonderbaarlijk fijnmazig communicatienetwerk van zenuwen en zenuwbanen.

De holistische structuur van organismen kan als leermodel dienen voor wie leiding moet geven aan organisaties.
Vergeleken met organismen, functioneren menselijke organisaties vaak uiterst onvolmaakt. Oorzaken daarvan zijn: geen of onduidelijke of onvoldoende gecommuniceerde gemeenschappelijke doelstellingen, gebrekkige horizontale en verticale informatie-uitwisseling, haperende terugkoppelingssystemen, ontoereikende en ondoelmatige in- en externe signaleringssystemen enz.
Als een organisatie aan interne zwakte ten onder gaat, is er vrijwel zeker gezondigd tegen een of meer holistische wetmatigheden. Aan de andere kant: wie optimaal functionerende organisaties ontleedt, ontdekt dat het functioneren daarvan treffende overeenkomsten vertoont met dat van een gezond organisme. Organisatieadviseurs zouden er verstandig aan doen zich grondig te verdiepen in de humane biologie, pathologie en geneeskunde om daarin de vele analogieën te ontdekken m.b.t. het functioneren van organisaties. Dat zou hen kunnen helpen om bij organisatorische problemen trefzekere diagnoses te stellen en doeltreffende therapieën voor te schrijven. Ter illustratie spits ik het bovenstaande nog even, zij het uiterst summier, toe op een onderneming, opgevat als sociaal holon.
Naar analogie van het menselijk lichaam onderscheiden we bij voorbeeld cellen (individuele medewerkers), organen (afdelingen), zintuigen (functies die o.m. het buitengebeuren registreren), zenuwvezels (interne communicatiekanalen), hersenen (gegevensregistratie, -opslag en -verwerking, besluitvorming op centraal niveau), reflexen (voorgeprogrammeerde respons op bepaalde stimuli) enz. Je kunt heel ver gaan in het vergelijken van lichaamsorganen en -functies met afdelingen en functies binnen een organisatie (bedrijf of instelling): rode en witte bloedlichaampjes, bloedsomloop, stofwisseling, groei- en verouderingsprocessen, pijn, zintuigen enz.

Zoals lichaamscellen dragers zijn van de genetische code, dienen ook de medewerkers binnen een organisatie, op het eigen niveau en gerelateerd aan de eigen functie, doordrongen te zijn van de bedrijfsdoelstellingen, van de aard van de bedrijfspersoonlijkheid en van de bedrijfsfilosofie. Met name de ondernemingsleiding heeft hierin een taak. Deze moet (naar analogie van hersenwerking) holistisch functioneren. Veel van de in de hersenen opgeslagen informatie immers is niet op geïsoleerde punten gelokaliseerd, maar is over grote aantallen cellen gespreid. De organen (afdelingen) moeten gestimuleerd worden tot dienstbaarheid aan het organisme (de organisatie) als geheel, zonder evenwel in het geheel te versmelten. De cellen (individuele medewerkers) moeten dienstbaar zijn aan de organen (afdelingen), zonder ermee te versmelten. Dus: geen autonomie voor afdelingen of individuele medewerkers, maar evenmin kadaverdiscipline. Voor leidinggevenden betekent dit dat ze niet zo autoritair mogen zijn dat afdelingen en individuen daardoor hun zelfstandigheid verliezen; maar evenmin mogen ze de oproep tot samenwerking zozeer verwaarlozen dat afdelingen en individuen zelfhandhaving laten prevaleren boven samenwerking ten dienste van de organisatie als geheel.

holisme synergie synergie

• 1
• 2
• 3
• 4
• 5

1.9 met 15 stemmen 887