Determinisme, een steriele wereldbeschouwing?

Even een kleine gedachte-exercitie.
Stel: iemand zit dringend om geld verlegen. Op een nacht droomt hij heel levendig dat hij in de sigarenwinkel bij hem op de hoek een staatslot koopt en dat daarop een paar dagen later de hoofdprijs valt. Aangezien hij vaker voorspellende dromen heeft gehad en omdat die áltijd uitkwamen, is hij er voor zichzelf absoluut zeker van dat ook deze droom bewaarheid zal worden.
Vraag: heeft die droom nu als gevolg dat de dromer niets doet en lijdzaam gaat zitten afwachten “omdat toch al vast staat wat er gaat gebeuren”? Of gaat hij juist als een haas naar dat sigarenzaakje om een lot te kopen?

Determinisme is, volgens een encyclopedische begripsomschrijving "de filosofische opvatting dat elk feit door zijn oorzaken volledig bepaald is, zodat heel het wereldgebeuren zich afwikkelt als een onverbrekelijke keten van oorzaak en gevolg; het houdt tevens een ontkenning in van de menselijke wilsvrijheid". Voor veel mensen is deze definitie voldoende voor een spontane afkeer van de determistische wereldbeschouwing. Anderen zien haar als leeg en steriel, omdat ze niet zou bijdragen aan enig geloof in de zin van het bestaan. Houdt determinisme, in de zin van strikte causaliteit, niet in dat de mens in feite handelingsonbekwaam is, een stok en een blok, een stimulus-responswezen, een primitieve robot die domweg zijn programma afwerkt? Welke betekenis hebben dan nog de specifiek menselijke breinvermogens zoals die tot zelfbewustzijn, reflectie, analyse, ethiek, objectivering, humor e.d.?

Wel, of een wereldbeschouwing al of niet leeg is, hangt er m.i. van af, hoe iemand die voor zichzelf invult. En wat die stok-en-blok-houding betreft: laten we even teruggaan naar de (denkbeeldige) dromer, die zeker weet dat wat hij gedroomd heeft ook gebeuren zal. Ten aanzien van de inhoud van zijn droom is hij dus een pur sang determinist. Maar verlamt hem dat? Natuurlijk niet! Hij gaat ongetwijfeld verheugd het lot kopen dat voor hem is weggelegd. Dat de mens handelt in oorzakelijk verband, geeft hem geen reden om met de armen over elkaar de eigen handelingsimpulsen lijdelijk af te wachten. Veel mensen zijn ervan overtuigd dat het uur van hun dood even vast ligt als het uur van hun geboorte. Dat betekent evenwel zelden dat ze dús niets meer doen of dat ze dús juist levensgevaarlijke stunts gaan uithalen.
Ja, zegt iemand nu misschien, maar stel nu eens dat die dromer tóch de armen over elkaar had geslagen en geen lot was gaan kopen! Wat dan? Maar die veronderstelling is buiten de orde. Ze legt namelijk een paradoxale lus in het verhaal. In dat geval zou ook die voorspellende droom er immers niet geweest kunnen zijn.

Het determinisme is een poging tot analyse van een aspect van de werkelijkheid, het is geen religie. Om voor mijzelf te spreken: als ik over de wereld nadenk, kán ik tot geen andere conclusie komen dan dat er geen autonome gebeurtenissen bestaan en dus, dat de constellatie van de wereld op elk moment bepaald werd en wordt door de constellatie op het voorafgaande moment. Toch leef ik alsof de toekomst volkomen open ligt en alsof ik voortdurend vrij kan kiezen uit alternatieven. Er is een verschil tussen de objectieve en de subjectieve werkelijkheid. De eerste is die waarmee de abstracte theorie zich bezighoudt, de tweede is die waarin we leven en die we béleven.

Stel voor dat u op een avond naar de bioscoop gaat omdat u gehoord hebt dat er een mooie film draait. Daarbij kunnen zich verschillende omstandigheden voordoen.
Het kan zijn dat u niet weet hoe het met de sympathieke hoofdpersoon afloopt. U hoopt, al kijkende, vurig op een gelukkige ontknoping. Toch zegt uw verstand u dat het zinloos is om wat dan ook te hopen, want de afloop van de film ligt onverbiddelijk in de filmrol vast.
Het kan ook zijn dat iemand die de film eerder heeft gezien, u al heeft verteld dat het met de hoofdpersoon uitloopt op een totale ondergang. U kunt dus alleen nog maar zonder hoop toezien hoe het fatum zich voltrekt.
Een derde situatie zou kunnen zijn, dat iemand u alleen maar heeft laten weten, zonder details te verklappen, dat het in elk geval allemaal heel goed afloopt. Ook in dit geval zit u te kijken hoe het fatum zich voltrekt, maar hoeveel nare dingen er ook gebeuren, u laat zich niet ontmoedigen want u weet dat uiteindelijk alles goed komt.

Zijn er redenen om naar analogie van dit laatste voorbeeld naar de ontwikkelingen in de wereld te kijken? Geeft de richting waarin de wereld zich in causale samenhang ontwikkelt, hoop voor de toekomst?
Bij het veronderstellen van een ongedetermineerde, dus niet-vaststaande toekomst, kan een mens hoogstens hopen dat wat hem overkomt achteraf zal blijken zin te hebben gehad. Maar als de toekomst geen richting heeft, is ook het bestaan doelloos.
Voor wie de overtuiging is toegedaan dat de wereld via de wetten van de causaliteit tot ontplooiing komt en die er zich van bewust is, betrokken te zijn bij zijn eigen lotsbestemming en die van de wereld, voor diegene is het mogelijk moed te putten uit de overtuiging dat alles wat er gebeurt, móet gebeuren om een brug te slaan van een onvoltooid verleden tijd naar een voltooid toekomende tijd. En of hij het nu schepping noemt of evolutie, dan wel beide in elkaar doet opgaan, hij beseft dat hij ook zelf nog midden in dat al honderden miljoenen jaren durende scheppings/evolutieproces zit, een proces dat gekenmerkt wordt door voortgaande ordening en toenemende complexiteit. Dat besef kan hem ertoe prikkelen (dus oorzaak zijn) om zelf actief en met overtuiging aan het proces deel te nemen en het aldus te bevorderen en te versnellen. De causaliteit is daarmee niet in strijd. Ze is een noodzakelijke voorwaarde.

causaliteit determin determinisme

• 1
• 2
• 3
• 4
• 5

2.8 met 12 stemmen 1.004