Hoe vrij zijn we eigenlijk?

Er gebeurt niets zonder oorzaak en er gebeurt niets zonder gevolg. Wie zou deze stelling willen en kunnen weerleggen? Maar als het dus waar is dat alles een oorzaak heeft, hebben we wel een probleem. Bij "alles" hoort ook de mens, horen ook wijzelf. Het zal ons immers niet moeilijk vallen, te aanvaarden dat ons eigen bestaan, het feit dat wij er zijn, veroorzaakt is. Over het hoe en waar en wanneer zouden onze ouders een boekje open kunnen doen. Dat wij zijn zoáls wij zijn, qua geslacht, lichaamsbouw, gezondheid, karakter, aanleg, intelligentie e.d. is evenmin toevallig (in de zin van zonder oorzaak).Sommige mensen leggen bij de verklaring ervan het accent op erfelijkheidsfactoren, anderen op opvoeding, ervaringen, milieu-invloeden en dergelijke, weer anderen op de stand van hemellichamen en nog weer anderen op een combinatie van deze of soortgelijke factoren, maar allen zijn het erover eens dat er óórzaken waren die ons hebben gemaakt tot wat wij zijn, zowel lichamelijk als geestelijk.

Dat alles neemt evenwel niet weg dat velen er moeite mee zullen hebben, te accepteren dat ook hun denken en doen uitsluitend door voorafgaande oorzaken bepaald zijn. De kardinale vraag is dan ook of de mens, ondanks causale wetmatigheden, toch niet tot op zekere hoogte vrij is om te beslissen wat hij zal denken en doen.
De uitdrukking "tot op zekere hoogte" houdt al een beperking in. Niemand zal immers van mening zijn dat de mens absolúút vrij is in zijn doen en laten. Al op het eerste gezicht is duidelijk dat zijn vrijheid door allerlei factoren wordt ingeperkt; om er maar een paar te noemen: door wat medemensen als hún vrijheid wensen te beschouwen, door de wetten van het land, door de wetten van de natuur, door de beperktheid van de eigen lichamelijke en geestelijke vermogens.
Maar zou er dan, na aftrek van al die beperkende factoren, niet toch nog een stukje vrijheid, hoe klein ook, overblijven voor eigen en vrije innerlijke keuze?
Men heeft wel geprobeerd causaliteit en wilsvrijheid met elkaar te verzoenen door de mogelijkheid te opperen dat het gedrag van de mens tot op zekere hoogte veroorzaakt wordt door - dus een gevolg is van - zijn eigen innerlijke keuze, verlangen of wil. Maar dat lost niets op. Het probleem wordt er alleen maar door verschoven. Want waardoor ontstaat een voorkeur, wens of wil?

Moet de consequentie van de opvatting dat heel het wereldgebeuren zich afwikkelt als een onverbrekelijke keten van oorzaak en gevolg, dus toch zijn dat de mens geen vrije wil heeft? Maar zo ja, degraderen we onszelf dan niet tot willoze slachtoffers van de omstandigheden, tot louter stimulus-responswezens, tot geperfectioneerde robots?
Dat is geen aantrekkelijke gedachte. Bovendien lijkt het beeld dat hier wordt opgeroepen ons weinig realistisch, want het staat diametraal tegenover ons ingewortelde gevóél en de daaruit voortvloeiende overtuiging dat we wel degelijk beschikken over een vrije, onafhankelijke wil en dat we dus ook terecht verantwoordelijk gesteld worden voor de handelingen die van onze besluitvorming het gevolg zijn. Geen wonder dat we geneigd zijn onze vrijheid van wilsbeschikking koste wat het kost staande te houden. Desnoods moeten we dan maar aannemen dat onze wil niét causaal bepaald, dus niét veroorzaakt is. Alles is immers beter dan te moeten accepteren dat we zelfs in ons denken en willen niet vrij zouden zijn.

"Alles is beter...", maar ís dat wel zo? Zouden we echt wel zo gelukkig zijn in een wereld waarin de menselijke wil vrij is, in de zin van niet veroorzaakt? Of zou zo'n wereld zich juist aan ons voordoen als een waanzinnige nachtmerrie van onsamenhangendheid, onberekenbaarheid en willekeur die ons met het diepste afgrijzen zou vervullen?
Laten we proberen het ons voor te stellen. In plaats van mensen die een gedrag vertonen dat - al is het dan niet vrij - toch tenminste enigszins redelijk en enigszins voorspelbaar is, zien we nu een volslagen grillig, onberekenbaar en onsamenhangend gedrag. Want stel dat mijn wil om mijn arm te bewegen niet veroorzaakt wordt, wat ervaar ik dan? Soms beweegt mijn arm zich naar voren, soms opzij, dan naar achteren, dan zo maar wat heen en weer, want de wil om dat te doen is volkomen vrij en niet veroorzaakt. Tot verbazing van iedereen en vooral ook van mijzelf, geef ik iemand plotseling een klap in het gezicht en niemand heeft daar een verklaring voor, ikzelf ook niet, want mijn wil om te slaan ontstond zo maar, zonder enige oorzaak.

Een wereld van vrije wil, waarin mensen niet handelen in oorzakelijk verband, is een wereld van griezelige fantomen. Maar het probleem is waarschijnlijk minder ingewikkeld dan het zich voordoet. Het wordt vooral ingewikkeld gemáákt door degenen die krampachtig blijven proberen de menselijke wil aan de oorzakelijkheid te onttrekken. Er kan immers alleen sprake zijn van “vrije wil” als is aan te tonen of althans aannemelijk te maken, dat autonóme hersenprocessen mogelijk zijn. Wie dat wil proberen, moet kunnen beredeneren dat een stukje van de fysieke wereld (het menselijk brein) niet onder de causaliteitswetten valt. In dat brein moeten immers verschijnselen, veranderingen, bewegingen kunnen optreden die niét de noodzakelijk gevolgen zijn van voorafgaande oorzaken, maar die desondanks zelf wel weer gevolgen veroorzaken. Zo zouden de ontwikkelingen van de wereld dus voortdurend geheel onverwachte en onberekenbare wendingen nemen, doordat de mensheid er dagelijks een lawine van onveroorzaakte oorzaken (wilsbesluiten) over zou uitstorten. Een nogal absurde veronderstelling.
Maar er is nog een andere reden waarom het weinig zin heeft, te proberen een vrije wil aannemelijk te maken door hem buiten de causaliteit te plaatsen: als mijn wil niét veroorzaakt wordt, wordt hij per definitie ook niet door míj veroorzaakt. Hoezo dan: míjn vrije wil?

vrije wil causalitei causaliteit determinisme

• 1
• 2
• 3
• 4
• 5

2.4 met 7 stemmen 711