Waarheen zijn we onderweg? (1)

Veel mensen hebben een intuïtieve afkeer van de gedachte dat het bestaan onderworpen zou zijn aan strikte causaliteit en/of finaliteit. Beide immers lijken als uiterste consequentie te hebben dat er geen plaats meer is voor een "vrije wil". Strikte causaliteit (elk verschijnsel wordt bepaald door een voorafgaande oorzaak) houdt immers in dat ook de wil het gevolg is van een voorafgaande oorzaak en strikte finaliteit (elk verschijnsel wordt bepaald door een reeds vaststaand einddoel) betekent dat ook de wil van de mens onderworpen is aan een hogere, sturende macht.

Maar wat dan? Biedt het toeval een redelijk alternatief? Hebben mensen het causaliteits- of het finaliteitsbeginsel misschien alleen maar bedacht om daarmee zin te geven aan hun eigen bestaan? "Mogelijk vinden we onszelf wel zo belangrijk" - schrijft mij een tegenstander van het causaliteitsbeginsel - "dat we daarom niet kunnen of willen accepteren dat we er toevállig zijn, zonder doel en zonder zin." En hij vervolgt: "Geen enkele verklaring kan een toereikend antwoord geven op de vraag waarom en waartoe ik er ben. Mijn bestaan is onherleidbaar. Niemand is via oorzakelijkheid 'veroordeeld' tot wat hij is."
Tja, Jules Deelder maakte ooit het volgende gedichtje:
"Als iemand beweert dat Madagascar
in de Atlantische Oceaan ligt,
doe dan geen moeite hem of haar terecht te wijzen;
de ligging van Madagascar
zal er niet door veranderen."
Zo zou je ook kunnen zeggen: als iemand beweert, dat ons gehele bestaan toevallig, doelloos en zinloos is, doe dan geen moeite hem of haar op andere gedachten te brengen, want de wereld zal er niet door veranderen. Nu is dit laatste overigens nog maar de vraag, want er bestaat ook zoiets als selffulfilling prophesy. De ontwikkelingen op de wereld zouden best eens beïnvloed kunnen worden door de manier waarop wij over die wereld (oorsprong en bestemming) denken.
Maar de vraag waar het nu om draait, is: is het causaliteitsbeginsel een voortbrengsel van vooringenomenheid? Anders geformuleerd: veronderstellen we causaliteit omdat we de zin van ons bestaan vóóronderstellen?

Men kan wel zeggen dat het geen zin heeft om naar de zin van het leven te vragen, maar daarmee is die vraag de wereld nog niet uit. Ze is zo oud als de mensheid. Religies hebben er hun ontstaan aan te danken. Eeuwenlang hebben ze (die religies) voor miljoenen mensen toereikende antwoorden gegeven, hoezeer die antwoorden onderling ook verschilden. Naarmate evenwel de klassieke religieuze antwoorden voor het besef van de moderne mens tekort bleken te schieten, kwam de vraag weer des te dringender naar voren.
De vraag naar de zin van het bestaan is een vraag omtrent de toekomst. Ga je je daarin verdiepen, dan ontkom je er niet aan, aandacht te schenken aan allerlei fundamentele vragen rondom het bestaande zelf: waar komt het vandaan, hoe ontwikkelt het zich, hoe is het gestructureerd, welke onderlinge samenhang is er tussen de verschijningsvormen, welke wetmatigheden beheersen het enz.; kortom, vanuit het oogpunt van de vraagstelling is in beginsel het totale veld van het natuurwetenschappelijk onderzoek interessant. Als niet-natuurwetenschapper kun je van de ontwikkelingen weliswaar maar oppervlakkig kennisnemen en moet je bovendien nog goed oppassen geen onverantwoorde conclusies te trekken, maar onder dat voorbehoud kun je er soms toch inzichtelijk een stapje verder door komen.
Gedachte-exercities over relativiteit, causaliteit, finaliteit en holisme hebben natuurlijk alles te maken met de centrale vraag naar de zin van het bestaan en die is weer direct gekoppeld aan de vraag naar het doel ervan. Doelloosheid en zinloosheid liggen immers dicht bij elkaar. Oude godsbeelden en daaraan gekoppelde toekomstverwachtingen inzake een individueel en zalig voortbestaan na de dood, stonden voor velen garant voor zingeving aan het bestaan. Hoe is de situatie na de godsbeeldenstorm? Welk toekomstperspectief blijft er nog over?

Dat we het geloof in een voortdurend rechtstreeks ingrijpen door een goddelijke macht hebben ingeruild voor de rationele vaststelling dat alle ontwikkelingen in de wereld zich uitsluitend in oorzakelijk verband voltrekken, geeft dat gewenste perspectief nog niet. Oorzakelijkheid impliceert op zichzelf immers nog geen doelgerichtheid. Het zou een misverstand zijn, te menen dat finaliteit (doelgerichtheid) lógisch uit causaliteit (oorzakelijkheid) zou zijn af te leiden. Als het zo is dat alle oorzaken van vandaag tezamen bepalend zijn voor de situatie van morgen, dan betekent dat wel dat morgen bepááld is door vandaag, maar natuurlijk niet dat morgen het dóel is van vandaag. Smeltend gletsjerwater bereikt de zee door een causaal proces, maar dat wettigt niet de veronderstelling dat dit water de zee als doel heeft. Een doel is een mikpunt en veronderstelt een bedoeling. Een bedoeling op haar beurt veronderstelt een bedoeler, iemand - althans een entiteit - die iets beoogt, iets wil bereiken. Als we zouden willen bewíjzen dat er met betrekking tot het wereldgebeuren zo iemand of zo iets bestaat, zouden we eigenlijk proberen een godsbewijs te leveren en dat is nog nooit iemand gelukt.

We kunnen proberen een antwoord of een begin van een antwoord te vinden op de volgende samenhangende vragen:
a. zijn alle ontwikkelingen causaal bepaald?
b. hebben ze een richting?
c. zo ja, werkt er dan een stuwende (of sturende) kracht die in die richting?
d. zo ja, valt dan in te schatten waarop die ontwikkeling zal uitlopen?
Zelfs als we het traject van a naar d helemaal kunnen afleggen, mogen we strikt genomen nóg niet tot een finale, dus doelgerichte ontwikkeling concluderen zolang we niet kunnen bewijzen dat er een bedoeling (en dus een Bedoeler) achter zit. Misschien kunnen we finaliteit daarom voorlopig maar beter opvatten als "voortdurende en natuurlijk gerichtheid van de natuur op vorming van gehelen die meer zijn dan een som van de delen".

evolutie madagaskar madagaskar causaliteit

• 1
• 2
• 3
• 4
• 5

4.0 met 5 stemmen 1.037